به گزارش خبرنگار ایمنا، در ایران روز نهم شهریورماه به عنوان روز ملی یوزپلنگ آسیایی نامگذاری شده است، داستان این روز شنیدنی و تاسف آور است، در نهم شهریورماه ۱۳۷۳ یک یوز مادر و سه توله اش برای یافتن آب و غذا به شهر بافق استان یزد نزدیک شدند اما فردی غیربومی که شناختی از یوزپلنگ نداشت، به دلیل ترس از یوزپلنگ ها به آنها حمله کرد.
در این واقعه یوز مادر از صحنه گریخت، دو توله نر و ماده تلف شدند و یک توله ماده که زخمی شده بود به تهران منتقل شد و ۹ سال در پارک پردیسان در شرایط اسارت زندگی کرد؛ نام «ماریتا» برای این توله یوز انتخاب شد؛ ماریتا در زمستان ۱۳۸۲ تلف شد. بر این اساس این روز به عنوان روز ملی یوزپلنگ آسیایی در ایران نامگذاری شد.
تا پیش از واقعه شهریور ۷۳، برخی تصور می کردند که یوزپلنگ برای همیشه در ایران منقرض شده است، اگرچه ماریتا سرنوشت مطلوبی نداشت اما تبدیل به نمادی برای امید به بقای یوزپلنگ شد؛ سالگرد این واقعه توسط انجمن یوزپلنگ ایرانی به عنوان روز حفاظت از یوزپلنگ به دبیرخانه پروژه بین المللی حفاظت از یوزپلنگ پیشنهاد شد و پس از تأیید معاونت محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی به ثبت رسید.
چندسال بعد یعنی آذرماه ۱۳۹۳ نیز دو توله دیگر به پردیسان در تهران منتقل شدند، این دو یوزپلنگ کوشکی نر از پناهگاه حیات وحش میاندشت و دیگری دلبر ماده از ذخیره گاه زیست کره توران بودند، این دو با هدف تکثیر در اسارت و انجام تحقیقات بر روی رفتار گربه سانان به این مکان منتقل شده بودند اما بعد از چند سال تلاش ناموفق، مسئولان به این نتیجه رسیدند که باید به زادگاهشان یعنی توران برگردند و در شرایط طبیعی زادآوری داشته باشند که این کار در فروردین سال ۱۳۹۹ انجام شد.
در این گیرودار هم یوزپلنگ ماده دیگری به نام ایران سال ۹۶ در حالی که هشت ماه داشت از قاچاقچیان در تهران گرفته شد و به پردیسان منتقل شد تا در کنار کوشکی و دلبر ناجی نسل خود باشد اما این حیوان زیبا نیز بعد از انتقال کوشکی و دلبر به سمنان منتقل شد.
در این میان کارشناسان به این نتیجه رسیدند که سن کوشکی و دلبر برای زادآوری زیاد است از این رو بر روی ایران تمرکز کردند از این رو یک یوز نر فیروز را از طبیعت گرفتند و بعد از انجام یک سری اقدامات علمی، ایران و فیروز دوم بهمن ماه ۱۴۰۰ جفت گیری کردند بعد از آن در دهم اردیبهشت ماه ۱۴۰۱ خبر رسید که ایران سه توله البته به روش سزارین به دنیا آورد از آنجا که تشخیص جنسیت یوزپلنگ بسیار دشوار است ابتدا اعلام کردند که هر سه توله ماده هستند اما بعد از مدتی مشخص شد که هر سه توله نر هستند این هم نور امیدی برای ادامه نسل و حفظ ژنوم این گونه ارزشمند بود.
البته خوشحالی از به دنیا آمدن توله ها دیری نپایید چون خبر رسید که مادر توله ها را تحویل نمی گیرد و این اول ماجرا بود، مراحل شناساندن توله ها به مادر سه روزی طول کشید اما نتیجه نداد و به علت سرد بودن هوا توله ها دیگر از مادر جدا و در شرایط قرنطینه قرار گرفتند و غذادهی دستی آغاز شد اما از آنجا که یورپلنگ گونه ای حساس و منحصربه فرد است از این رو نگهداری از توله های آن هم کار دشواری است.
با توجه به اینکه تجربه ای هم در این زمینه در کشور وجود نداشت، این شد که خبر رسید اولین توله یوز در ۱۴ اردیبهشت یعنی پس از سه روز به دنیا آمدن تلف شد، با این خبر نگرانی ها زیاد شد، اما دیری نپایید که دومین توله هم در ۲۸ اردیبهشت ماه تلف شد بعد از آن گمانه زنی ها نسبت به اینکه امکان تلف شدن توله سوم هم وجود دارد آغاز شد که بعد از آن سازمان حفاظت محیط زیست از یک دامپزشک متخصص یوزپلنگ ها از آفریقا را دعوت کرد، پیتر کالدول به ایران آمد و پنج روز شرایط توله سوم را زیرنظر گرفت، شیر و مکمل های مخصوصی را با خود آورد و تیمارگر توله شروع به تغذیه کردن توله با این مواد کرد.
روایت تلخ مرگ یوزها در سه دهه اخیربدیهی است طی سال های اخیر تلاش های مسئولان پروژه بین المللی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی برای این بوده تا با همکاری طیف گسترده ای از نهادهای شناخته شده بین المللی و داخلی مانند IUCN، سمن ها، علاقمندان و متخصصان، جوامع محلی، ذینفعان و مسئولان اجرایی، قضائی هر چه بیشتر به بقای یوزه ای کشور اهتمام ورزند. چرا که یوزپلنگ تنها یک میراث طبیعی متعلق به یک منطقه خاص نیست بلکه هدف از حفاظت آن ها پاسداشت یک میراث ملی و جهانی است. اما روایت مرگ یوزها در جاده ها و طبیعت آنقدر تلخ است که دوستداران حیات وحش را نگران می کند.
نگاهی به آخرین آمار اعلام تلفات یوزها از سوی مراجع رسمی دولتی نشان می دهد که در سه دهه اخیر ۵۱ یوز در کشور تلف شده است که تصادف، سگ های گله و انسان عوامل اصلی این آسیب هستند. طبق آمار ارائه شده از سوی دست اندرکاران و رسانه ها، در دهه ۷۰ خورشیدی ۱۲ یوز در منطقه حفاظت شده بافق، پناهگاه حیات وحش در ه انجیر یزد ودیگر مناطق کشور از بین رفتند، در دهه ۸۰ نیز ۲۴ یوز تلف شدند از جمله سه یوزپلنگ در تصادف جاده ای شاهرود _ مشهد ابتدا دو توله، سپس یوز مادر در تاریخ هشتم و نهم مرداد ۸۹ و نیز دو یوزپلنگ در تصادفات جاده ای استان یزد.
در دهه ۹۰، شش یوز در تصادفات جاده مهریز _ انار در منطقه کالمند و بهادران یزد از دست رفتند و در این دهه در سال ۹۱ یک یوز ماده توسط سگ های گله در جنوب غربی توران شاهرود آذر ۹۱ و در سال ۹۲ یک یوز ماده نابالغ توسط سگ های گله در جنوب شرقی توران شاهرود اردیبهشت ۹۲ تلف شدند.
در سال ۹۳ دو یوز در ضلع شمالی توران، جاده شاهرود-مشهد در روزهای ۲۶ و ۳۰ آذر ۹۳ تلف شدند؛ در سال ۹۴ یک یوز نر توسط چوب و چماق افراد محلی در توران شاهرود تلف شد و در همان سال یوز ماده ای با نام دلدار در توران تلف شد که گزارش آن پس از دو سال مخفی کاری سازمان و پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی با فاش شدن آن یک گزارش از مؤسسه حیات وحش میراث پارسیان ۱۷ آبان ۹۶ منتشر شد.
مرگ و میرهایی که در آمار نیامده استدر سال ۹۵ یک یوز مادر در ضلع شمالی توران، جاده شاهرود - مشهد در تاریخ ۲۲ اردیبهشت ۹۵ تلف شد، طی سال ۹۷ هم یک توله یوز مجددا در همان منطقه در تاریخ ۱۶ مرداد ۹۷ از بین رفت و طی سال های ۹۸ تا ۱۴۰۰ یعنی پس از گذشت یک سال از تصدی پست ریاست محیط زیست توسط عیسی کلانتری که یوزها را مسئله ای فرعی دانسته و صریحا گفته بود یوزپلنگ ایرانی را باید منقرض شده دانست هیچ گونه تلفاتی ثبت نگردید در سال جاری نیز یک یوز ماده نابالغ، نزدیک به ضلع شمالی توران، جاده شاهرود _ مشهد در مورخ ۱۵ مرداد ۱۴۰۱ تلف شد لذا با جمع بندی آمار ذکر شده متأسفانه به عدد ۵۱ یوزپلنگ تلف شده در نزدیک به سه دهه اخیر می رسیم.
یوزپلنگ نیازمند زیستگاه های بسیار وسیع برای زندگییوزپلنگ به زیستگاه های بسیار وسیعی برای زندگی نیاز دارد. در گذشته در محدوده های شمالی پس از حوالی گرمسار، کل مجموعه پارک ملی کویر، دو طرف جاده تا سمنان و از ادامه آن تا میامی همه دشت ها و کوهپایه ها دست خوردگی کمی داشتند و در بیشتر دشت ها آهو و در کوهپایه ها قوچ و میش زندگی می کردند و مانند امروز تعداد رفت وآمدها و ساخت وسازها در قلمرو یوز زیاد نبود اما امروزه طعمه ها از بین رفته اند، قلمروی نسبتا مناسب آن ها نیز تنها به مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست محدود شده است و به علت تعارضات بیش از اندازه مانند جاده کشی ها حیوان دوام نمی آورد.
وقتی توله یوزه ای ماده بالغ شوند، پراکنده و از مادر جدا می شوند. معمولا مادر آن ها را به زیستگاه دورتری می برد و مستقر می کند و خود گاهی به زیستگاه اصلی اش باز می گردد. در واقع پراکنش را برای زندگی توله بالغ در خارج از قلمرو خود انجام می دهند. به نظر می رسد که توله یوز ماده تلف شده در جاده عباس آباد به همراه یوز مادر در فرآیند پراکنش و استقرار در زیستگاه جدید دچار سانحه شده است.
معمولا در مرحله پراکنش این اتفاق بسیار رخ می دهد چراکه حیوان با رفتن به زیستگاه جدید با مشکلات جدیدی نیز مواجه می شود و احتمال دارد در منطقه پراکنش او معدن کاری گسترده ای انجام شود، سگ های گله زیاد باشند و یا طعمه کافی وجود نداشته باشد و یا فردی باعث آسیب به آن ها شود اما در نهایت بیشترین تعارضی که دیده می شود، تلفات جاده ای است. براساس بررسی های انجام شده در سایت توران درباره پراکنش یوزها، بارها دیده شده پس از بالغ شدن توله ها و پراکنش آن ها دیگر توله های بالغ دیده نشده اند چراکه یا در نقاطی مستقر شده اند که دسترسی نداریم یا در روند پراکنش و استقرار در زیستگاه جدید تلف شده اند.
انتقال تخمدان توله یوز ماده تلف شده به پژوهشگاه رویان برای اولین بارباتوجه به اهمیت گونه توله یوز ماده تلف شده، جداسازی تخمدان یوز ماده و تحویل آن به مؤسسه رویان انجام شد. با کمک مرکز رویان اگر تخمک ها شرایط لازم و کافی را داشته باشند، می توان با حفظ و ذخیره آن ها در آینده برای تکثیر استفاده کرد چراکه ژن حیوان تلف شده بسیار مهم است و علاوه بر نمونه های بانک ژن و نمونه های بافت اندام های جنسی آن می توانند در فرآیندهای تکثیر بسیار کمک کننده باشند. این اقدام تنها نوعی ذخیره سازی است چراکه با اعتبارات داده شده از جانب سازمان برنامه و بودجه تنها به بخشی از وظیفه حفاظت می رسیم اما نباید چنین فرصت هایی را از دست دهیم.
استفاده از ردیاب ماهواره ای، لازمه بقای گونه های در معرض انقراض کشوردر دنیا برای گونه در معرض خطر انقراض از قلاده و دستگاه ردیاب استفاده می کنند. با ردیابی حیوان اطلاعات بسیار دقیق و کاملی از کریدورها، مسیرهای حرکت، مهاجرت و رفت وآمد او به دست می آورند این در حالیست که در ایران تنها زمان تلف شدن حیوان در جاده مطلع می شویم که در حال عبور از این مسیر بوده و سایر نظرات همه حدس و گمان هایی است که تناقضات بسیاری دارد و تصمیم گیری بر اساس این تناقضات بسیار کار دشواری است.
تعداد یوزها زیاد نیست، به همین دلیل اگر ردیاب داشتیم می توانستیم بسیار سریع تر و با اطلاعات دقیق تر تصمیم درستی اتخاذ کنیم. اکنون یک توله یوز ماده را که خود در آینده ظرفیت بسیار بالایی برای جمعیت یوز کشور بود از دست داده ایم. به علت تحریم ها و محدودیت در استفاده از ابزارهایی مانند قلاده و ردیاب نمی توانیم به اندازه کافی پایش های درستی در کشور انجام دهیم.
با توجه به وسعت، گستردگی و تعدد جاده ها کنترل تمام آن ها بسیار سخت است و خواه ناخواه تلفات جاده ای را خواهیم داشت اما باید دید چطور می توانیم در مناطقی که ارزش حفاظتی بالایی دارند و زیستگاه گونه های خاص هستند، تلفات را کاهش دهیم چراکه به طور قطع نمی توانیم تلفات را به صفر برسانیم.
نورپردازی جاده کم هزینه ترین راهکارهانورپردازی جاده کم هزینه ترین راهکارها است چراکه فنس کشی بسیار هزینه بر است، ضمن اینکه باید شرایط مناسبی برای عبور یوز فراهم شود. در غیر این صورت یوز مسیر خود را تغییر می دهد و با عبور از نقطه ای دیگر مشکلات دیگری نیز برایش به وجود می آید. کنترل سرعت خودروها و عدم تجاوز از سرعت مجاز موضوعی فرهنگی است. راننده باید به هشدارها و تابلوهایی که نشان دهنده حضور گونه در معرض خطر انقراض در محدوده است، توجه کند.
جاده کشی نادرست بلای جان حیات وحشدر زمان احداث جاده ها باید تمهیداتی در قالب زیرگذر، روگذر و سایر تمهیداتی که می تواند تلفات جاده ای را کم کند، اندیشیده شود چراکه متأسفانه این جاده ها در زمان احداث بدون در نظر گرفتن این موارد احداث شده اند. پروتکل هایی از جانب سازمان حفاظت محیط زیست برای وزارت راه و شهرسازی نوشته شده است اما متأسفانه چون الزام قانونی یا ضمانت اجرایی برای اجرای این پروتکل ها وجود ندارد، جاده هایی که ساخته می شوند معمولا این نکات در آن ها رعایت نمی شود که این باعث تلفات بسیار حیات وحش می شود.
تنها بحث تلفات یوز مطرح نیست بلکه هر ساله در جاده های کشور تعداد زیادی از حیات وحش و گونه های مختلف خزندگان و حتی از کوچک ترین پستانداران مانند خارپشت ها تا بزرگترین گونه ها مانند خرس و پلنگ تلفات می دهیم و بخش قابل توجهی از ذخایر ژنی ما در جاده ها از بین می روند.
پیش نویس قانون حفاظت و بهره برداری حیات وحش به مجلس از ابتدای فعالیت دولت سیزدهم ارائه شده است. در این پیش نویس ضوابط و قوانینی الزام آور مطرح شده است که مسئولیت و ضمانت اجرا داشته باشد. اگر این قانون بدون تغییرات تصویب شود، در آینده می تواند زیرساخت قانونی مناسبی را ایجاد کند اما در حال حاضر بیشتر مکاتبات و مطالبات محیط زیست از وزارت راه و شهرسازی به علت نبود ضمانت اجرایی و یا وجود قانونی الزام آور مورد توجه قرار نمی گیرد.
زمانی می توانیم در حوزه مسائل محیط زیست موفق شویم و این مسائل را درست مدیریت کنیم که تمام کارشناسان و مدیران دستگاه ها و رشته های مختلف نگاه محیط زیستی داشته باشند؛ به عبارتی کارشناس راهسازی، عمران، معدن و در کنار تخصص خود هنگام کار در طبیعت به این موضوع که طبیعت خانه موجودات زنده و حیات وحش است که او آن را تخریب می کند، توجه کند.
اگر این تفکر وجود داشته باشد به طور قطع مهندس راهسازی هنگام طراحی جاده به عواملی توجه می کند که برای همیشه احتمال تلفات را کاهش می دهد. به عنوان نمونه در بعضی موارد با افزایش ارتفاع پل برای عبور حیوانات از زیر پل باعث وقوع اتفاقی مثبت و کاهش تلفات می شوند همچنین صرفا نباید اقتصادی ترین و نزدیک ترین گزینه را انتخاب کنند.
یوز ایرانی و خطر انقراضمدت هاست ماجرای یوزپلنگ برای مردم ایران جذاب شده است. از همان زمانی که در جام جهانی عکس یوزپلنگ ایرانی روی لباس فوتبالیست ها نقش بست، بحث یوزپلنگ برای مردم جذاب شد. در حالی اسم یوزپلنگ آسیایی سر زبان ها افتاد که خیلی ها حتی نمی دانستند که فلسفه این کار چیست و حتی نمی دانستند که کمتر از فرد یوزپلنگ در کشور ما وجود دارد و همه برنامه ها و صحبت ها برای این است که از این گونه نادر نگهداری شود.
یوزپلنگ گربه سانی ارزشمند اما در خطر انقراض است، امروزه یوزپلنگ آسیایی تنها در ایران زیست می کند از این رو به آن یوزپلنگ ایرانی گفته می شود، شرایط خوبی ندارد و خطر انقراض آن ها را تهدید می کند، به اعتقاد کارشناسان باید دست جنباند و شیب انقراض را کم کرد در غیر این صورت این حیوان زیبا را برای همیشه از دست خواهیم داد.
نکته این است که همین تعداد یوز را باید حفظ کنیم، زیرا در دنیا دو نوع یوزپلنگ وجود دارد که یک نوع آن آفریقایی و یک نوع دیگر آسیایی است. نوع آسیایی تنها در ایران وجود دارد و در صورتی که فکری اساسی برای آن نشود، نمی توان امید به حفظ این گونه داشت.
