روزی، روزگاری قلعه جی | رسم و راه سربازگیری و ماموریت کدخدا

آفتاب در کش وقوس بیدارشدن بود که حسن قلعه ای مسئول نگهبانی قلعه ، کلون در بزرگ و اصلی قلعه را باز می کرد و مردها با سر کشیدن یک کاسه حلیم به عنوان وعده صبحانه راهی دشت و صحرا و زمین های کشاورزی اراضی اطراف قلعه جی می شدند.

همشهری آنلاین - بهاره خسروی: زن ها هم اولین چانه نون توتک شیر مال را برای سرگرم کردن بچه ها و درو کردن از تنور آماده می کردند و بچه ها خوشحال و سرمست از عطر خوش نان دستپخت مادر به سمت زمین های خاکی بیرون قلعه برای بازی الک دولک روانه می شدند. یک ظرف نقل از اول تا آخر قلعه برای دعوت به مراسم عروسی و حاجی خوران کافی بود، تا اهالی با شیرین کردن کامشان، برای شرکت در مراسم اعلام آمادگی کنند. خستگی وکم سو شدن نور آفتاب هنگام غروب هم زنگ بازگشت به قلعه بود و جمع شدن دور هم و شب نشینی ها و نقل این محافل، شاهنامه و حافظ خوانی و بسته شدن درهای قلعه به روی هر غریبه ای بود. بله، قلعه جی یکی از نخستین بخش های سکونت در پازل دهم شهر تهران بود؛ جایی که امروز آن را محله جی می نامند.

قصه های خواندنی های تهران را اینجا بببینید


سابقه سکونت: بیش از یک قرن


بافت فشرده مسکونی، بوق، دود، ترافیک و صدای آزاردهنده هواپیماها تصویر امروز محله جی است که هیچ شباهتی به قلعه آرام و خوش آب و هوای جی ندارد. مکان اصلی قلعه جی کوچه شهید رضوانی است، جایی که وقتی در آن قدم می زنی هنوز هم می شود سروصدا و تکاپوی اهالی ساکن آن را از میان دیوارها و خانه های آجری اش حس کرد. هرچند دیگر خبری از آن برو بیا سابق نیست، اما قدیمی ها مثل فامیل با اهل کوچه رفتار می کنند. قلعه جی و زمین های اطراف آن همه از اراضی و اموال مظفر خان، ملاک بزرگ، بود و بیشتر اهالی قلعه را مهاجران روستاهای اطراف شهر تهران مانند سولقان، فرحزاد، کن و بومی های اولیه تشکیل می دادند. به گفته یکی از قدیمی ها، جمعیت داخل قلعه ترکیبی از مهاجران روستاهای اطراف شهر تهران و بومی ها بود و با وصلت های مکرر، همه باهم فامیل شدیم. کل قلعه و زمین های کشاورزی اطراف آن هم متعلق به ارباب مظفر بود. البته بیشتر به جای دیدن خود ارباب، اسم ارباب را می شنیدند و اینکه در شهر زندگی می کرد. اکثر کارهای رسیدگی و نظارت به اموال ارباب مظفر بر عهده کدخدا و دشتبان بود. قدیم ها یکی از مسئولیت های کدخدا ابلاغ زمان سربازگیری به خانواده ها بود. خیلی از خانواده به دلیل کم شدن نیروی کار در مزارع کشاورزی، به فرستادن فرزندانشان به سربازی تمایل نداشتند و پناهگاهشان هم خانه کدخدا بود.


مردان ممنوع الورود


قلعه جی با قدمتی ساله از قلعه های اطراف تهران عهد قاجار بوده است. در این قلعه ۴ برج بلند به ارتفاع متر برای دیده بانی و حفاظت از جان و مال اهالی از گزند دشمنان و بیگانگان ساخته شده بود. حاج حسن قلعه ای وظیفه حراست و نگهبانی از قلعه را بر عهده داشت. اول صبح، بچه های خانه، آنهایی که اهل درس و مدرسه بودند، به هفت چنار می رفتند و بقیه به همراه پدرهایشان به سمت زمین های کشاورزی اطراف قلعه، برای کشت برنج و شبدر و یونجه و بادمجان و نخود، اسپرس علف دام و گندم راهی می شدند. داخل قلعه هم که بیشتر زمین های باغداری و گاوداری بود. به جز کارگرهای آشنا هیچ غریبه ای اجازه ورود به داخل قلعه را در طول روز و هنگام غیبت مردها نداشت. اکثر اعضای قلعه فامیل و به نحوی رابطه خویشاوندی با هم داشتند. بیشتر مبادله ها به صورت پایاپای بود و وجه نقد کاربرد چندانی نداشت. وقت غروب که مردها خسته از کا روزانه به خانه برمی گشتند برای جلوگیری از خروج دام ها و حفظ اموال  درهای قلعه را سر ساعت مقرری می بستند و اگر شبی، نصفه شبی کسی نیاز به دوا و درمان  پیدا می کرد، به سمت دروازه قزوین و مطب دکتر الفت راه می افتاد.


عطر خوش توتک های مادر و یک رسم شیرین

یکی از شیرین ترین فصل مشترک خاطرات بیشتر ریش سفیدان قلعه جی، عطر خوش نان توتک شیرمال دستپخت مادر بود. به گفته زهرا اشتهاردی، از اهالی قدیمی قلعه جی، از هر چند خانه داخل قلعه فقط یک خانه تنور نانوایی داشت و مراسم پختن نان یکی از دورهمی های زنانه بود. تنور یک بخش خطرناک اما پر سوال برای بچه های بازیگوش خانه به ویژه هنگام نان پختن مادر بود. به همین دلیل وقتی کار نان پختن شروع می شد، برای حفظ امنیت کودکان و آرامش خاطر مادر، اولین چانه نان توتک یا شیر مال امروزی را به نیت بچه ها و سرگرمی اش می زد. بعد هم که انواع نان های لواش و تافتان به دست توانای مادر آماده پخت می شد. اگر هم در این میان کسی هوس نان دیگری مثل سنگک را داشت باید از محله درشتی ها طرشت امروزی تهیه می کرد.»

یکی از رسوم جالب اهالی قلعه هم دعوت از همسایه ها برای مراسم جشن و شادی با یک کاسه نقل بود. معصومه علیزاده، از ساکنان قدیمی محله، در این باره تعریف می کند : «ساده زیستی و توجه به این اصل مهم یکی از ویژگی های مثبت زندگی در گذشته به حساب می آمد. برای مثال وقتی قرار بود یک مراسم شادی مثل عروسی یا ولیمه مکه داشته باشیم، معمولا هر خانه ای یک کارگر داشت که با یک کاسه نقل از اول تا آخر قلعه راه می افتاد، همه را به جشن عروسی یا بازگشت از حج دعوت می کرد. اهالی با برداشتن یک دانه نقل و شیرین کردن کامشان برای حضور در مراسم اعلام آمادگی می کردند. »
اعلام خبر شادی، شور و ولوله ای میان اهالی ایجاد می کرد. زن ها به دنبال دوخت و دوز لباس مناسب عروسی می رفتند. آن زمان چرخ خیاطی یکی از لوازم ضروری هر خانه به حساب می آمد. خرید لباس آماده سالی یک بار رسم بود و تبحر داشتن در هنر خیاطی بزرگ ترین امتیاز کدبانوی خانه بود.


 

شب نشینی زمستانی

آن زمان که هنوز رادیو و تلویزیون و ارتباطات آنلاینی بشر را محاصره نکرده بود، بیشتر ارتباطات شفاهی بود و همه اعضای خانواده لذت با هم بودن را به خوبی در کنار هم حس می کردند. علی سهرابی، از دیگر اهالی قدیمی کوچه شهید رضوانی، تعریف می کند : «ما همیشه در کنار هم با سادگی و آرامش زندگی می کردیم. این رسم بود تا در شب های بلند زمستان دم غروب که به خانه بر می گردیم تا پاسی از شب در کنار خانواده باشیم و برای هم وقت بگذاریم. آن موقع که خبری از تلویزیون و رادیو نبود و بساط دورهمی ها و نقل خاطرات و شاهنامه، حافظ، سعدی و اسکندرنامه خوانی ها به راه بود، چه لذتی از داستان ها و روایات آموزنده و تامل برانگیز این کتاب ها می بردیم. »

موقعیت جغرافیایی

محله جی یا همان قلعه جی شامل زمین های کشاورزی برای کاشت صیفی بود و باغ ها و گاوداری هایی که تصورش برای اهالی امروزی آن دور از ذهن به نظر می رسد. در واقع محله جی در قدیم روستایی بزرگ در جنوب باختری تهران بوده، که اکنون موقعیت روستایی آن به شهری تغییر یافته است. این محله در منطقه ۱۰ و همجوار منطقه ۹ فعلی در میان خیابان های قزوین، امیری و مالک و سادات قرار گرفته است.
موقعیت جغرافیایی این محله، ادامه اراضی قنبرآباد قدیم تا سه راه آذری را در بر می گیرد. محدوده جی فعلی در منطقه از شمال به خیابان مالک اشتر و مرتضوی، از جنوب به خیابان قزوین، از شرق به خیابان شهید سبحانی متری امیری و کمیل و جیحون و در ضلع غربی به خیابان هرمزان و سادات می رسد.


 

منبع: همشهری