تبریز، آثار تاریخی بسیاری از گذشته دور و دراز خود به میراث دارد که با ویژگی های منحصربفرد به عنوان جاذبه هایی در جذب گردشگر برای این شهر مطرح هستند و سالانه گردشگران داخلی و خارجی زیادی را فرا می خوانند.
نام شهرستان تبریز در آذربایجان شرقی همان اندازه که با صنایع مادر از جمله خودروسازی، قطعه سازی، تراکتورسازی، چرم و کفش و شیرینی و شکلات، گره خورده با جاذبه های توریستی و گردشگری نیز عجین شده است. آثار تاریخی فرهنگی و مناظر بکر طبیعی این دیار، کفایت می کند تا شما را به دل تاریخ برده و سفری فراموش نشدی را در خاطرات خود ثبت کنید.
مساجد و بقعه ها
مسجد کبود یا مظفریه گوی مسجد
آدرس: خیابان امام بالاتر از میدان ساعت جنب پارک خاقانی
این بنا در سال ۸۷۰ ه ق در دور جهانشاه قراقویونلو وبانظارت صالحه خاتون دختر جهانشاه بنا گردیده است .
بنای مسجد شامل سردر، شبستان و مقبره می باشد که سردر آن رو به شمال واقع شده و در کنار آن ستون هائی متصل به بنا به شکل مارپیچ بالا رفته و در قسمت فوقانی هلال بیضی شکلی وجود دارد. پس از سردر و دهلیز واقع در پشت آن شبستان بزرگ مسجد به ابعاد ۵/۱۶ متر قرار گرفته که در سه طرف شمالی و غربی و شرقی آن شبستان رواقی به عرض ۴۰/۴ متر باطاق های ضربی و گنبدهای کم خیز وجود دارد.
قسمت جنوبی بنا به شبستان کوچکی موسوم به مقبره راه دارد. کاشی کاری آن آبی رنگ فیروزه ای است که به نام «فیروز اسلام »معروفیت یافته است . در بالای حاشیه های عریض طاقچه ها کتیبه اصلی بنا قرار گرفته که بالای این کتیبه نیز نوشته های کوتاهی باخطوط نسخ و ثلث و کوفی در بین طرح های مختلف گل و بوته اسلیمی و اشکال مختلف هندسی جا داده شده است و هم آنها اثر هنری محمد بن نعمت الله بواب خوشنویس مشهور قرن نهم است .زیبایی و تزئینات هنری این مسجد چنان شگفت آور است که هر بیننده ای آن را تحسین می کند.
تاورنیه در سال ۱۰۴۶ ه ق می نویسد. « بنای مسجد کبود بسیار عالی تر از مساجد دیگر می باشد. گنبد این بنا از طرف داخل با آجرهای کوچک مربع از کاشیهای الوان مختلف گل و بوته موزائیک شده که در میان آنها به تناسب جملات و آیات عربی گنجانیده و بقدری خوب بهم اتصال داده اند که گویا یک پرد نقاشی است .» مادام دیولافوا نیز در قرن ۱۵ میلادی می نویسد: « بهترین نمون ابنی قدیمی تبریز مسجد کبود است . عظمت بنا و ظرافت معماری و کاشیکاری آن همه حیرت آور است . این مسجد حیاط بزرگی داشته که در اطراف آن طاقنماهای جالب توجهی بوده و مرکز آن حوض بزرگی برای وضوگرفتن وجود داشته است ....»
این مسجد در سال ۱۱۹۳ ه ق در اثر زلزله ویران شد که از این بنای عظیم و نفیس فقط سردر و چند جرز پایه های شبستان باقی مانده بود که در سالهای ۱۳۱۸ و ۱۳۱۹ بعد از ۸ سال ثبت تاریخی ، تعمیراتی در طاق و سردر شمالی آن به عمل آمد ودر سالهای بعد از انقلاب نیز با بودجه و نظارت انجمن آثار ملی و سازمان ملی حفاظت آثار باستانی سابق و توسط استاد رضامعماران معمار هنرمند تبریزی دوباره بازسازی شد.
ارگ علیشاه
آدرس: خیابان امام. روبروی خیابان فردوسی- جنب مصلی تبریز
مسجد جامع خواجه تاج الدین علیشاه وزیر الجایتو و ابوسعید بهادرخان در فاصله سال های ۷۱۶ ه ق الی ۷۲۴ ه ق ساخته شده است و هم اکنون در ضلع جنوبی خیابان امام خمینی واقع است . قسمت جنوبی آن دارای طاقی بزرگ بوده است که به علت فرونشستن بنیان و تعجیل در اتمام آن طاق شکسته و فروریخته است . قسمتی که اکنون به چشم می خورد قسمت مسقف مسجد می باشد که عرض آن ۱۵/۳۰ متر و ارتفاع دیوارهای دور آن به طور متوسط ۳۰ متر است .
درحفریات اخیردریافته اند که ۷ متر از دیوارها زیر خاک مانده است . عرض دیوارها ۴۰/۱۰ متر و داخل آنها مرکب از دو دیوار عریض مستحکم است که در چند مرحله به وسیل طاق های متعدد به یکدیگر اتصال یافته اند. این بنا در زمان علیشاه مسجد جامع شهر و مزین به کاشی و ستون های مرمری و کتیبه گچبری بود. خاک و اغلب آجرهای این دیوار زرد رنگ و از استحکام فوق العاده ای برخوردار است .از نوشته های ابن بطوطه چنین استنباط می شود که در کنار این مسجد خانقاه و مدرسه ای وجود داشته که به صورت یک مجموع علمی و مذهبی مورد استفاده قرار می گرفته است .
در دوران قاجاریه صحن و محل زاویه و مدرسه علیشاه را مبدل به انبار غلات و مخزن مهمات قشون ساختند و حصاری دورآن کشیدند و نام ارک را به آن نهادند. این بنا بارها هدف توپ ها و گلوله های دشمن قرار گرفته بود. در انقلاب مشروطیت نیز یکی از سنگرهای مسلط بر شهر محسوب می شد. در اوایل حکومت رضاشاه سالهای بعد از۱۳۲۰ صحن آن به صورت گردشگاه عمومی درآمده بود.
لیدی شیل که در دوره قاجاریه در ایران اقامت کرده بود در مورد این بنا می نویسد.«...جالبترین ساختمانی که در تبریز دیدم ، یک عمارت آجری به ارتفاع تقریبا هفتاد فوت بود که به نام «ارک » معروفیت داشت و معلوم بود که در گذشته های خیلی دوربنا شده است .
حمدالل ه مستوفی دربار بزرگی و عظمت این بنا آن را به ای وان کسری تشبیه کرده و چنین نوشته است .«...مسجد جامع بزرگی ساخته اند که صحنش دویست وپنجاه گز در دویست گز و در صفه یی بزرگ ، از ایوان کسری به مداین بزرگتر، اما چون درعمارتش تعجیل کردند، فرود آمد...»
مسجد جامع
آدرس: خیابان شهید مطهری راسته کوچه روبروی موزه مشروطه
تاریخ برپایی نخستین مسجد جامع را به قرن های آغازین هجری نسبت داده اند در کتاب مرزبان نامه به جامع تبریز اشاراتی شده که موید آبادانی و شکوه آن در سنوات ۶۰۷ - ۶۲۲ در عصر اتابک ازبک بن محمد بن ایلدیگز بوده است . حاج طالب خان پسر حاج اسحق خان تبریزی در سال ۱۰۸۷ ه ق در وقفنام مدرسه طالبیه به این مسجد با عنوان «مسجد جامع کبیر»اشاره کرده است . زلزله سال ۱۱۹۳ ه ق تبریز چند طاق آن را فروریخت که بعدها مرمت گردید.
طول مسجد حدود ۶۲ متر است که در قسمت وسط آن طاق بلند و بزرگی با پایه های بسیار مستحکم و قطور وجود دارد.سنگ نبشته های مسجد شامل فرمان شاه طهماسب متعلق به سال ۹۷۲۱ ه ق شرح تعمیرات دوره قاجاریه و موقوفات مدرسه متعلق به سال ۱۱۰۶ ه ق می باشند.
مسجد جامع را امروزه مردم جمعه مسجد می خوانند که قسمتی از محوط مسجد به کتابخانه و حجرات طلاب علوم دینی اختصاص داده شده و در حال حاضر یکی از مراکز تحصیل علوم دینی و جزو افتخارات مذهبی شهر تبریز محسوب می شود.
مسجد استاد و شاگرد
این مسجد در خیابان فردوسی تبریز قرار دارد و بنای اولیه آن به وسیل امیرحسین چوپانی ملقب به علاءالدین در سال ۷۴۲هجری قمری ساخته شده و به نام خان مغول یعنی سلیمان نواده هلاکو موسوم گردیده و بهمین جهت به اعتبار نام بانی وخان ، عده ای آنرا سلیمانیه و برخی آن را علائیه نامیده اند. وجه تسمیه کنونی آن به این علت است که کتیبه های داخل ومندرجات دیوارهای خارج مسجد به خط عبدالله صیرفی خطاط معروف دوران ایلخانی و یکی از شاگردان وی نوشته شده است .
بنای مسجد در زمان عباس میرزا نایب السلطنه تعمیر کلی یافت . این مسجد دارای یک گنبد و دو اطاق بسیار باعظمت است . گنبد بزرگ و طاقها و پایه های آجری در عین سادگی از جذابیت خاصی برخوردار است . گنبد آجری به کمک ترنبه هائی بر روی بنا قرار گرفته است . در بیرون دیوار شمالی مسجد سنگ مرمرینی نصب شده که تاریخ تعمیر و نام مرمتگر به طور برجسته و به خط نستعلیق برآن نقش بسته است .
مسجد حسن پادشاه
این مسجد در کنار میدان صاحب آباد قرار دارد که گویا با بناهای مجاور آن به عمارت نصریه معروف بوده است . این بنا پس ازفوت اوزون حسن و براساس وصیت او در زمان سلطان یعقوب بنا گردیده است . اوزون حسن احداث این مجموعه را پیش ازفوت بر عهد درویش قاسم گذارد و او در سال ۸۸۲ ه .ق . با یاری عده ای از سادات و حکما بنیاد طرح عمارت نصریه را درانداخت .
در این مسجد سنگ قبر مرمرین زیبائی به ابعاد قریب یک متر در چهل سانتی متر و به بلندی ۳۰ سانتیمتر در پای دیوار شرقی خواجه نشین شمالی مسجد زمستانی به طور عمودی جاداده شده است . سنگ نبشت منصوب در بالای مدخل مدرسه نیز ازکتیبه های داخل جامع بوده که هنگام تجدید بنای مسجد و مدرسه روی سر در مدرسه گذاشته اند و یکی از شاهکارهای حجاری دور آق قویونلو به شمار می رود. سنگ نبشت قهوه ای رنگ دیگری سر در صحن مدرس حسن پادشاه نصب گردیده است که متعلق به زمان شاه طهماسب صفوی است . در تعمیرات ۲۰ سال پیش منافذ مسجد زیرزمینی بکلی مسدود گردید و اکنون فقط راهی از کفشکن در ورودی جنوبی مسجدبزرگ به مسجد زیرزمینی باقی است .
مسجد حاج صفر علی
این مسجد در شرق راسته بازار یمنی دوز و در جنوب چای کنار واقع شده است و بانی آن بازرگان معروف معاصر نایب السلطنه حاج صفر علی خوئی است .
مسجدی است با عظمت و زیبا، با گنبدی بلند و مناره ای منقش به کاشیهای آبی رنگ ، در جبه شمالی این بنا یک گنبدخانه و از دو جبهه شرقی و غربی دو شبستان ستون دار وجود دارد و در جبهه های دیگر حیاط حجره هائی برای طلاب علوم دینی در نظر گرفته شده است . در ضلع شرقی و غربی مسجد دو تالار دیگر وجود دارد که هریک به جای خود مسجدجداگانه ای به شمار می آید.
این بنا در سال ۱۱۹۳ بر اثر زلزله آسیب دید که در دور قاجاریه دوباره سازی شد.بنیان این بنا به اندازه ای محکم و استوار نهاده شده که در سال ۱۲۸۸ ه ق با وجود اینکه هنگام جریان سیل معروف نصف بیشتر فضای مسجد پر از آب شده بود باز خلل و شکستی در بنای آن وارد نیامد.
مسجد مفید آقا
در ورودی بازار در جانب شرقی خیابان فردوسی ، درست در مجاورت مسجد خزینه مسجد دیگری وجود دارد که معروف به مسجد مفید آقا می باشد. بنای این مسجد در سال ۱۳۱۰ هجری قمری آغاز و در ۱۳۱۴ هجری قمری پایان یافته است .
مسجد اسماعیل خاله اوغلی
این مسجد در جانب جنوبی دالان مدرسه ، بین مدرس دینی جعفریه و مسجد جامع بزرگ واقع شده است ، در و دو پنجره آن به دالان مزبور باز می شود. ده ستون سنگی زیبا و هیجده گنبد ضربی آجری دارد. ستون ها در دو ردیف قرار گرفته اند و گنبدهامساوی و یکنواخت می باشند. در مدخل مسجد طاق کوچک جالبی از آجر تعبیه شده که در پایین آن عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم » و آی ۱۸ سور توبه با خط ثلث برجسته ای گچبری گردیده است . سابقا به آن مسجد ملامحمد حسن پیشنماز می گفته اند.
مسجد خزینه قزللی
این مسجد که به «مسجد حاجی میرزایوسف آقا» و «قزللی مسجد» نیز معروف است در ورودی بازار و انتهای خیابان فردوسی قرار گرفته است . کف آن از سطح خیابان قریب یک متر بلندتر است و در ورودی و پنجره های آن همه مشرف به خیابان فردوسی است . حیاط سه گوش کوچکی دارد که با کف مسجد همسطح است . این حیاط دو در دارد یکی در سابق که به بازارقدیم نجاران باز می شود و دیگری در تازه که به خیابان فردوسی مشرف است . این مسجد دوازده ستون سنگی و بیست گنبدآجری یکنواخت دارد. طول مسجد قریب ۲۴ متر و عرض آن قریب ۲۰ متر است . خواجه نشینهای بالنسبه عریض نیز در سه سوی شمالی و شرقی و غربی وجود دارد.
بانی مسجد مرحوم حاج میرزایوسف طباطبائی بوده و عمارت آن نیز در ربع آخر قرن سیزدهم هجری قمری صورت گرفته است .
مسجد مقبره یا مسجد شاه
مسجد مقبره در اول بازار کفاشان واقع شده است . مسجدی است آباد و دایر و به شکل مربعی که طول هر ضلع آن قریب ۲۵متر است . نه ستون سنگی خوش تراش گنبدهای بلند ضربی آن رانگه داشته اند. چهار قطعه از ستونها هشت پهلو و پنج قطع دیگر دوازده پهلو است . سطح خواجه نشینهای اطراف مسجد همه عریض و قریب نیم متر از کف مسجد بلندتر است . این مسجد قبلا به نام مسجد شاه معروف بوده که در زلزل ۱۱۹۳ ه ق سقف آن فرو ریخته و مرحوم حاج میرزاقاضی طباطبائی از جمل در زیر خاک ماندگان بود که وی بعد از اینکه از زیر خاک سالم بدر می آید، باقی ایام حیات را وقف خدمت به مردم می کند و این مسجد را توسعه می دهد.
پس از وفات میرزامهدی قاضی طباطبائی در سال ۱۲۴۱ جسد او را در همان مسجد شاه دفن کردند و همان جارا مقبره نامیدند.
مسجد شاهزاده یا شهدا
در مسیر بازارچ کره نی خانه و امتداد بازار رنگی به بازار امیر که توسط دو خیابان ارتش شمالی و خیابان شهدا مقابل ادار دارائی قطع شده و این بازار بعدا ویران شده مسجد بسیار آباد و معروف شهدا واقع شده است .
این مسجد دردوران قاجاریه توسط نایب ااسلطنه عباس میرزا ساخته شده و از خصوصیات بارز این بنا وسعت دهنه ها و فرم متناسب گنبدها و طاقها می باشد. در شبستان این بنا ستونهای سنگی منظم که روی سرستونهای آنها حجاری و مقرنس کاری انجام گرفته وجود دارد. نادر میرزا در مورد این بنا چنین می نویسد. «.... شالود مسجد مذبور قبل از جنگ ایران و روس پیش از انعقاد قرارداد ترکمنچای ریخته شده و ستونها و قسمتی از پایه های مسجد آماده گردید و شاید پاره ای از دیواره های آن نیزساخته شده بود که جنگ ایران و روس آغاز شد ۱۲۱۸ ه ق ، و کار بنای مسجد ناتمام ماند تا مدتها پس از درگذشت نایب السلطنه عباس میرزا که مسجد بنام او به مسجد شاهزاده معروف شد در اواخر دوران سلطنت محمد شاه برادر کوچکتر وی مهدیقلی میرزا بنای مسجد و مدرسه را تکمیل کرد...»
مسجد مجتهد ۶۳ ستون
در جانب غربی بازار مسجد جامع روبروی بازار نجاران یکی از بزرگترین و جالب ترین مساجد تبریز واقع شده است که متعلق به دوره قاجاریه بوده و بنای آن شامل گنبد و شبستانی بزرگ می باشد. این مسجد شصت و سه ستون دارد که ستونها وسرستونها همه سنگی است . سقف مسجد با هشتاد گنبد ضربی آجری پوشیده شده و پنجره های مسجد به شمال و غرب بازمی شوند. نادر میرزا دربار این مسجد می نویسد: «... این معبد را حاج میرزاباقر مجتهد عمارت کرده و مخارج آن را متمولان تبریز تحمل کرده اند ...»
مسجد حج الاسلام
این مسجد در جنوب صحن مدرس طالبیه و جانب غربی مسجد جامع واقع می باشد و از سوی مغرب متصل به کوچه باریکی است که به راسته کوچه منتهی می شود. کف مسجد قریب یک متر از سطح حیاط مدرسه بلندتر است و برای رسیدن به کفشکن مسجد باید از چهار پل سنگی بالارفت . طول این مسجد پنجاه و هفت متر و عرض آن بیست و پنج متر است .
پنجاه و چهار گنبد آجری برروی چهل ستون سنگی کبود قائم است . هم ستونها منشوری و دارای قاعد ده ضلعی وسرستون مقرنس یکنواخت هستند به جز یک ستون بزرگ واقع در جلو محراب که حجاری تزئینی مارپیچی و سرستون مقرنس پرکاری دارد که از شاهکارهای هنر حجاری به شمار می رود. احادیثی نیز با رنگ روغن سفید بردور سرستونهادرج گردیده است .
تزئینات مرمرین محراب نیز حکایت از قدمت آن می کند. دور تادور مسجد دارای طاق نما و خواجه نشین است که طول هم آنها چهار متر و نیم و عرض آنها مختلف است . در جانب غربی این مسجد، مسجد کوچکتری نیز بنا شده که ده ستون سنگی دارد و در زمستانها مورد استفاده قرار می گیرد. ازکفشکن این مسجد دری به مسجد بزرگ باز می شود.
بانی مسجد حج الاسلام ملا محمد ممقانی است که شاگرد شیخ احمد احسائی بود. در سال ۱۲۳۵ هجری قمری باکمک مالی پیروان خود بنای مسجد را آغاز کرد و در سال ۱۲۴۰ قمری کار عمارت آن پایان یافت .
مسجد امام جمعه
این مسجد در جانب شرقی بازار مسجد جامع و نزدیک مدرس طالبیه واقع شده است . دارای بیست ستون سنگی باسرستون های مقرنس و نیز گنبد ضربی آجری است . ستونهای این مسجد در چهار ردیف قرار گرفته اند و روی آنها سبز رنگ است . بنا به نوشت نادرمیرزا بانی این مسجد بازرگانی بنام حاجی علی و تاریخ بنای آن ۱۲۵۵ هجری قمری بوده است . درجانب غربی مسجد، مسجد زمستانی کوچک تالار مانندی قرار دارد که درب آن به کفشکن بزرگ باز می شود. این مسجد فاقدستون است .
مسجد و امامزاده سید حمزه مجموعه ظهیریه
بقعه سید حمزه در محل سرخاب تبریز، در محل تقاطع خیابان ثق الاسلام و بازارچ سید حمزه قرار دارد که در گذشته ازشکوه و عظمت زیادی برخوردار بوده است . صاحب کتاب «روضات الجنان و جنات الجنان » شکوه و زیبایی و بلندی بنا راتعریف کرده و گنبد و عمارت مقبره را «از کمال ارتفاع با آفتاب برابر» ستوده است .
سید حمزه ، که در دربار غازان خان از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده در سال ۷۱۴ ه ق به دست مغولان کشته شد و در بنایی که میرزا ابوطالب -وزیر آذربایجان - در همان سال بر آرامگاه وی احداث کرده به خاک سپرده شد. آنچه امروز از بقع سیدحمزه باقی مانده ، صحن نسبتا وسیعی است که در سمت جنوب آن ، مقبره قرار گرفته و در سمت شرق و شمال آن ، حجرات ومدرس هایی است که از ده ها سال پیش متروک مانده و به امانتگاه اموات تبدیل شده و در تعمیرات سال های ۱۳۳۳ ۱۳۳۴ه .ش که از محل اوقاف ظهیریه به عمل آمده دوباره به حجره و اقامتگاه طلاب علوم دینی تغییر صورت داده است . این بقعه گنبد بلندی دارد. طاق زیرین گنبد آیینه کاری شده و بر دور آن کتیبه هایی که مشتمل بر تاریخ می باشد نوشته اند. بالای طاق سردر ، سنگ نوشت مرمرینی نصب شده که مربوط به زمان ناصرالدین شاه قاجار است و حکایت از تعمیر این بقعه به سال ۱۲۷۹ ه ق دارد.
به طاق مرمرین در ورودی بقعه که نمای شمالی آن یکی از شاهکارهای حجاری دور صفویه به شمار می رود نوشته هایی باتزئین اسلیمی و ختایی و گیاهی دیده می شود. در قسمت پایین هر یک از پایه های طاق ، یک ترنج قندیلی گلدار تعبیه گردیده که در داخل ترنج سمت راست ، عبارت «میرزامحمدابراهیم وزیر آذربایجان » به طور برجسته حجاری شده است و نشان می دهد که جسد میرزاابراهیم در آستان بقعه به خاک سپرده شده است . علاوه بر اینها، آیینه بندی طاق بالای صندوق نیز دارای ارزش هنری است . هر چند که در وسط بنا صندوقی نهاده شده اماخود قبر همچون دیگر مقابر دور ایلخانی ، در سرداب زیرین بنا قرار دارد.
در جانب غربی صحن بقع سید حمزه مسجد عالی و با شکوه ظهیریه قرار گرفته است . این مسجد بیشتر به مسجد «سید حمزه » دربین مردم معروفیت دارد. سابقا «قزللو مسجد» می گفتند و شاید علتش مذهب بودن تمام تزئینات و کتیبه های طاق ها، ازاره ها و رواق ها بوده است . بانی این مسجد و اضافات آن از قبیل دارالشفاء و شبستان و مدرس ، ظهیرالدین میرزامحمدابراهیم پسرصدرالدین محمد، وزیر آذربایجان بوده که بقعه و مدرس سید حمزه را تعمیر کرده و مسجد مورد بحث و متعلقات ومنضمات آنرا به سال یک هزار و هشتاد و هفت هجری قمری احداث و موقوفات زیادی برای حفاظت و نگهداری و ادار امور مربوط بدان معین کرده است . این موقوفات به نام ظهیریه معروفند.
مسجد و بقعه صاحب الامر
این مسجد را اکنون بقع صاحب الامر می گویند و جزء زیارتگاهها محسوب می شود اما تاریخ نگاران و جهانگردان دوره صفویه همه این مسجد را مسجد شاه «طهماسب » ذکر کرده اند. در محل فعلی «میدان صاحب الامر» یا «حضرت صاحب » سابقا میدان وسیعی با عمارت و باغی در کنار آن وجود داشته که مرکز تبادل کالا و خرید و فروش بوده و داراالضیاف شهر محسوب می شده است اما اکنون از برج و باروی آن نشانه ای نمانده است . در مدخل دهلیز و اندرون بقعه ، دو طاق مرمری از زمان شاه طهماسب صفوی باقی است . بلندی طاق اولی ۵/۳ متراست . و از سه قطعه سنگ - دو پایه و یک قوس یکپارچه ساخته شده است. سطح بیرونی طاق و پایه ها را گل و بوت اسلیمی و ختایی بر جست دل انگیزی پوشانیده و در بالای طاق ، عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم » در وسط ترنج بیضی شکل به خط ثلث نگاشته شده است . سنگ نوشت مرمرین در جانب شمالی طاق بردیوار نصب شده است . طاق مرمرین دیگری که دربنای اصلی به کار رفته بوده ، امروزه پله و سنگفرش آستانه و دهلیز را تشکیل می دهد. کاتب چلبی دربار این مسجد نوشته است :«...در قسمت شرقی میدان صاحب آباد متصل به جامع سلطان حسن ، مسجد مزین دیگری وجود داشت که چون بنایش از شاه طهماسب بود لشکر مراد چهارم عثمانی در سال ۱۰۴۵ قمری خرابش کردند...»
این مسجد پس از عقب نشینی عثمانیان دوباره آباد گردید. در زلزل شدید ۱۱۹۳ هجری قمری باز فرو ریخت و در سال ۱۲۰۸ هجری به وسیل جعفرقلی خان دنبلی ملقب به باتمانقلیچ پسر احمدخان تجدید بنا یافت .
مسجد و بقعه ملاباشی
این بنا در خیابان ثق السلام آخر کوچ دکتر مسیحا واقع شده است که مجموع این بنا شامل مسجد، مدرسه ، داراالضیافه ومقبره می باشد. بانی این بنا میرزاعبدالکریم ملاباشی متوفی به سال ۱۲۹۴ ه ق است. بنای آن در حدود سال ۱۲۸۰ ه ق پایان یافته است .
مسجد شامل چهار ستون سنگی و نه گنبد ضربی آجری بلند می باشد که در سمت جنوب صحن مقبره واقع شده است . بنای اصلی آرامگاه تالاری به طول ۱۲متر و پهنای ۵ متر است که در زیر آن سردابی قبرها را دربر گرفته است . سنگ قبرها در کف تالارورودی سرداب جاسازی شده است . دیوار تالار با دو ردیف کتیب نستعلیق تذهیب شده که هر مصراع ، با چارچوب شیشه ای قاب داری تزئین شده است . دور صحن آرامگاه ، حجره هایی دارای صندوقخانه و کفش کن قرار دارد که برای بیتوت درویشان و مسافران ایجاد شده است .
ملاباشی در فقاهت و ادب فارسی و عربی مقام بلندی داشت و بنای مجموع مذبور در زمان حیات خود او پایه گذاری شد.در این بقعه پانزده تن از افراد سرشناس به خاک سپرده شده اند.
مسجد و بقعه دال ذال
در محل مهاد مهین ، کوچ واقع بین دو خیابان فردوسی و شریعتی شهناز شمالی ، نرسیده به میارمیار مسجدی وجود داردکه به مسجد دال ذال معروف است . این مسجد چهار ستون سنگی و نه گنبد ضربی آجری دارد. گنبد وسطی بزرگتر و بلندتر ازدیگر گنبدهاست ، کف مسجد به شکل مربع و هر ضلع آن پانزده متر طول دارد. در کنار هر دیوار سه خواجه نشین یا طاق به عرض قریب یک متر و نیم تعبیه شده است . این مسجد را پیشینیان به نام «مسجدالدار» ذکر کرده اند. ازطاق وسطی دیوار غربی مسجد راهی به بقع امامزاده دال ذال باز می شود. این بقعه تجدید بنا یافته و اکنون به صورت تالارمستطیل شکلی است به طول قریب دوازده متر و عرض شش متر که در وسط این تالار، زیر یک مشبک آهنی دو قبر کوچک ساده وجود دارد. پوشش آنها از کاشی سبز رنگ معمولی است .
در کتب کهن مزارات به وجود مسجدالدار و دو قبر موجود در کنار آن اشاراتی رفته است . صاحب روضات الجنان می نویسد.«... مرقد و مزار آن دو بزرگوار، المد فونین فی مسجدالدار رحمهما الله در مسجدی است در درب مهاد مهین ، در حوالی محل سنگ سیاه مشخص و معین ایشان را نیز امامزاده می گویند »
بقعه ها مزارها
بقع عون بن علی
این بقعه برفراز بلندترین قل کوه سرخاب در شمال خاور تبریز و مشرف به هم شهر واقع شده است . تاریخ بنای بقعه وصاحبان گورها روشن نمی باشد. اما سبک بنا شیو ایلخانی دارد و از سنگ سرخ و آجر بنا شده است . بنای بقعه شامل سه اتاق و یک مقبر مسجد گونه ، یک ایوان ، دومیل منار توپر و پنج ستون سنگی بزرگ است که در بنای آن سنگ سرخ کوه سرخاب و اندکی آجر بکار رفته است . ستون های ایوان بقعه ، از سنگ سخت کبود است . در وسط بناحوضچه ای از سنگ یکپارچه وجود دارد.
این بنا در قرن نهم و دهم هجری آباد بوده اما زمان تسلط قشون عثمانی آسیب دید که در دوره صفویه تجدید بنا شد و سپس در زلزل سال ۱۱۹۳ ه ق تبریز شکست برداشته و قسمتی از آن فرو ریخت و بعدها امین لشکر قهرمان میرزا در اواخر قرن سیزدهم هجری مرمت و حتی راه همواری برای آن احداث کرد. در سال ۱۳۴۲ هجری به وسیل اسماعیل خان والی آذربایجان و فرماند قشون شمال غرب ایران ، تعمیرات اساسی در این بنا به عمل آمده که در سنگ نوشته دیوار ایوان بقعه نیز بدان اشاره شده است.
بقع سید ابراهیم
در خیابان شمس تبریزی و در محله دوه چی بقعه ای وجود دارد که محل دفن شیخ ابراهیم است . وی در زمان آق قویونلوهاحکمران بعضی از شهرهای آذربایجان بوده و در سال ۸۷۰ ه ق در گذشته است . بقعه دارای صحن و حرم ساده و بی پیرایه می باشد و صندوق چوبی مشبکی برروی قبر نهاده شده و چهار تابلوی روغنی قهوه خانه ای به دیوارهای آن نصب گردیده است .تاریخ ترسیم یکی از تابلوها سال ۱۳۳۳ ه ق و تاریخ بقی تابلوها سال ۱۳۳۵ ه ق است . سنگی هم بر دیوار غربی بقعه نصب کرده اند که تصویر کف دست ، بر آن نقر شده است . می گویند این جای دست یکی از معصومین است .
سنگ نوشت مرمر بزرگ و یکپارچه زیبایی نیز در قسمت پائین دیوار جنوبی نصب شده است که این سنگ به طول ۷۰/۳ مترو عرض ۲۵/۱، اثر هنری میرزای سنگلاخ خراسانی ، خوشنویس و حجار دوره قاجار می باشد. این سنگ در سال ۱۲۷۰ درمصر حجاری شده و سپس به تبریز انتقال یافته است و اکنون در موز آذربایجان نگهداری می شود.
کلیساها
کلیسای مادر مقدس مریم مقدس
نام این کلیسا منسوب به حضرت مریم مادر حضرت عیسی ع می با شد و در ضلع جنوب غربی میدان نماز و در ابتدای خیابان شریعتی شمالی واقع شده است.منطقه ای که کلیسا در آن قرار دارد محله قلعه تبریز است که یکی از دو محله ارمنی نشین تبریز بوده و قدیمی تر از محله دیگر یعنی لیل آباد بارون آواک می باشد .
بنای اولیه این کلیسا به حدود سالهای۱۶۰۰ و اندی میلادی قرن یازدهم هجری نسبت داده شده است ، اما بر اثر زلزله سال ۱۷۸۱ م/ ۱۱۹۳ ه ق ساختمان آن بکلی تخریب شده و بنای آن در سال ۱۷۸۲م به فرمان جاثلیق وقت ارامنه از نو ساخته میشود.تاریخ تجدید بنا در کتیبه مرمرین به خط و زبان ارمنی که در بالای در ورودی صحن کلیسا نصب گردیده، نوشته شده است. کلیسای مریم مقدس بزرگترین و قدیمی ترین کلیسای ارامنه در تبریز است و مراسم بزرگ ملی و مذهبی ارامنه اعم از اعیاد و جشنها و مجالس دینی در این کلیسا برگزار میشود.
بنای این کلیسا شیوه معماری ارمنی دارد و به شکل صلیب است.این کلیسا اخیرا نوسازی شده و تاریخ آخرین تجدید بنا که سال ۱۹۹۴ م/۱۳۷۲ ه ش میباشد در کتیبه ای که در پیش ورودی کلیسا نصب است،آمده است.
کلیسای سرکیس مقدس تبریز
این کلیسا در خیابان شریعتی جنوبی شهناز جنوبی سابق و در محله ارمنی نشین بارون آواک که همان محله لیل آباد لیلاآوا است، واقع شده است.سرکیس مقدس یکی از مقدسین خاورمیانه بوده و هم دوره ساسانیان است که برای تبلیغ به مازندران آمده و در همان جا هم شهید می شود. سرکیس مقدس، لقب «منجی دختران» را دارد.این کلیسا در سال ۱۸۲۱ م/۱۲۳۷ ه ق بوسیل شخصی به نام پطروسیان بنا نهاده شده است.
عمارت این کلیسا چند سال بعد شکست برداشته و در سال ۱۸۴۵ م/۱۲۶۱ ه ق تجدید بنا یافته است، که این تجدید بنا در کتیبه ای که در بالای سر در ورودی صحن کلیسا نصب شده، آمده است.
بنای کلیسا سبک ارمنی داشته و به شکل صلیب ساخته شده است. این بنا از سنگ است و روی دیوارهای آن پوشش سیمانی دارد. در صحن کلیسا تابلوهای متعددی وجود دارد که همه آنها توسط شخصی به نام آشوت کولیان ترسیم شده است و میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
-تابلوی گریگوار مقدس بنیانگذارفرقه گریگوری ارامنه
-تابلوی مسروپ مقدس مخترع الفبای ارمنی
-تابلوی گریگور آکاچی جاثلیق و شاعر که دعاهای منظوم او در بین ارامنه معروف است.
در محوطه کلیسا و در واقع در حیاط و در پای دیوار شرقی حیاط یک بنای یادبود سنگی برای شهدای ارمنی ساخته شده است .
کلیسای کاتولیک ها «عذرای توانا»
عذرای توانا یکی از القاب حضرت مریم بوده و به مفهوم باکره توانا می باشد.
این کلیسا در کوچه میارمیار واقع شده است . ساختمان این کلیسا در سال ۱۹۱۲ م ۱۲۹۱/ ه ش به اتمام رسیده و بزرگترین کلیسای ایران به شمار می آید.
کلیسای کاتولیک ها توسط فرانسویها و به همت اوژن بوره بنا گردیده و یک کشیش فرانسوی بنام فرانسوابرتونیک مسئولیت ساخت این کلیسا را بر عهده داشته است . نمای این کلیسا آجری است و معروف است که یک میلیون آجر در ساخت آن بکار رفته است .
کلیسای پروتستان ها «کلیسای انجیلی »
از آنجائیکه پروتستانها کتاب مقدس انجیل را یگانه قانون ایمان می دانند، بر کلیساهای خود، عنوان «کلیسای انجیلی »اطلاق می کنند. کلیسای انجیلی در خیابان شریعتی جنوبی شهناز جنوبی سابق کوچه والمان واقع شده است . تاریخ آن ۱۹۵۸ م / ۱۳۳۷ ه ش می باشد، که بر روی یکی از سنگهای بکار رفته در ساختمان کلیسا قید شده است . ساختمان این کلیسا در حیاط وسیعی واقع شده و در کف کلیسا چندین پله بالاتر از سطح حیاط قرار دارد. برج ناقوس آن استوانه ای و دارای چهار طبقه می باشد. تالار اجتماعات کلیسا به طول ۱۵ متر و به عرض ۵/۱۰ متر است . طرح آن صلیبی شکل است و محراب آن حدود ۸۰ سانتیمتر چهار پله از کف تالار بلندتر است .
کلیسای ادونتیستها Adventists
این کلیسا به نام پیروان فرقه خود، کلیسای مسیحی ادونتیست نام گرفته است و در خیابان شریعتی جنوبی شهناز جنوبی سابق واقع شده است . دارای ساختمانی ساده و کوچک بوده و فاقد ویژگیهای بارزی است که کلیساهای دیگر دارند. ازجمله فاقد ناقوس است و صلیبی بر فراز ساختمان آن به چشم نمی خورد. صحن کلیسا بسیار ساده است و به جز چند ردیف نیمکت و یک ارگ قدیمی ، اثاث دیگری در آن دیده نمی شود. محراب ساده آن بلندتر از کف صحن کلیساست و بر دیوارهای طرفین آن «احکام دهگانه خداوند» الصاق شده که در سمت راست این احکام به زبان ارمنی و در سمت چپ ترجمه آن به فارسی قرار داده شده است .
کلیسا و زیارتگاه حضرت مریم مریم ننه
این کلیسا در محله مارالان تبریز واقع شده است.از آنجائیکه زمانی در مکان این کلیسا ،کلیسائی بنام حضرت مریم وجود داشت،در تجدید بنا نیز همان نام بر آن اطلاق شد،اما عموما به مریم ننه معروف است و قدیمی ترین کلیسای باقی مانده از قرون پیش در تبریز می باشد. این کلیسا در دوران حکومت شاه اسماعیل صفوی اوایل قرن شانزدهم میلادی در محله مارالان وجود داشته است و در سال ۱۷۱۸م/۱۱۳۴ ه ق در زلزله شدیدی که تبریز را تکان دادبه ساختمانهای آن آسیب فراوانی رساند.و پنجاه سال بعد یعنی در سال ۱۷۷۶م /۱۱۹۳ ه .ق سهمناکترین زلزله تبریز رخ داد و این کلیسا را ویران ساخت وبعد از آن به حالت متروکه و مخروبه در آمد.
با اتمام جنگهای ایران و روس تعدادی از ارامنه تبریز به فکر احیاء و مرمت کلیسا و گورستان مربوط به آن افتادند و در حوالی سال ۱۸۳۱ م/۱۲۴۶ ه .ق اقدام به رفع مزاحمت از اراضی محوطه کلیسا نمودند ودر سال ۱۹۴۰ م/۱۳۱۸ ه .ق تعمیر اساسی کلیسای مزبور انجام گرفت.
سبک بنای کلیسای مریم ننه سنتی است و با آجر کار شده و گنبد کلیسا در بالای محراب آن واقع شده است.کلیسا فاقد درهای فرعی است.در محوطه باغ این کلیسا حوضچه ای وجود دارد که ارامنه در مراسم جشن وارداوار که از اعیاد مذهبی آنهاست آن را پر از آب کرده و مردم آب آن را روی هم می پاشند. در این محوطه سنگ قبرهای متعددی نیز موجود است که قدیمی ترین آنها مربوط به ۱۸۳۲ م /۱۲۴۸ ه .ق است ونیز چند سنگ قبر صندوقی نیز وجود دارد که به اواخر قرن نوزدهم مربوط می شود.
انتهای پیام
