درهای مسجد سپهسالار که این روزها بیشتر آن را به عنوان حوزه علمیه شهید مطهری می شناسیم به روی مان باز شد تا با دنیایی از زیبایی و دقت و ذوق و سلیقه و شکوه روبه رو شویم.
همشهری آنلاین-معصومه اصغری: باز شدن درهایی که همیشه به روی مان بسته بوده لذت دلچسبی دارد. در مسیر بازدیدهایی که از محله های قدیمی و سالخورده داشتیم تجربه هایی از این دست کم نبودند. اما در بازدید از محله بهارستان این اتفاق مبارک بیشتر برایمان پیش آمد. بازدید از محله اعیان نشین ها و صاحب منصب های تهران قدیم از بی نظیرترین مسجد و شناسه معماری منطقه آغاز شد. دل کندن از این بنا کارساده ای نبود. بعد از آن رهسپار تماشای خانه قدیم نمایندگان مجلس شدیم و از آنجا به عکاسخانه تهامی و موزه هنرهای ملی و عمارت های باغ نگارستان و مدفن مطهر عارف نامی صفی علی شاه راه کشیدیم. گزارش پیش رو رد و نشانی از آنچه در این وادی های هنر و فرهنگ و ادب و دیانت دیدیم و شنیدیم در خود نشانده است.
قصه های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
فقط کافی است کمی از میدان بهارستان فاصله بگیرید. چند صدمتری به سمت سرچشمه گز کنید تا حیرت از زیبایی چشمنواز این بنا بر جان و دل شما بنشیند. ذوق و سلیقه به کار رفته در این مسجد از همان در ورودی اصلی یقه هر بیننده ای را می گیرد و او را وادار به تحسین می کند. برای همین است که معمولا در مقابل این ورودی، گردشگران خارجی بیش از دیگر نقاط دیدنی منطقه با دوربین عکاسی به دست به چشم می آیند.
هر چند در این محدوده به واسطه همسایگی مسجد و کتابخانه و مرکز اسناد مجلس عکاسی آزاد نیست. اما همه دوست دارند نمای ماندگاری از این معماری باشکوه را در قاب عکسی به یادگار داشته باشند. در بلند و آهنین مسجد که اطراف آن را کاشی هایی مزین به آیه های مبارک قرآن احاطه کرده است ما را به دالان ورودی و خنکای مدخل می کشاند.
بازدید برای همه آزاد نیست و ما با هماهنگی های از پیش تعیین شده رهسپار تماشای این مسجد ۱۳۲ ساله می شویم. بعد از دالان اصلی محوطه مستطیل شکل حیاط مسجد ما را به یاد مسجد گوهرشاد می اندازد. در چهارسوی این حیاط فراخ رواق ها و حجره ها و مسجد و شبستان ها قرارگرفته اند. مناره هایی که سقف آسمان را گویی شکاف داده و سربه فلک کشیده اند در پیشخان نگاه مان جانی تازه به خود گرفته اند با نقش و نگاره های گل های اسلیمی شان که حالا نزدیک تر از همیشه به آنها نگاه می کنیم.
استاد «نصرالله حدادی» تهران شناس، به حوض زیبای وسط حیاط اشاره می کند و می گوید: «این روزها در بازسازی ها بیشتر این حوض های اماکن و میادین قدیمی را از شکل وشمایل اولیه خود دور می کنند. یکی از ویژگی های اصلی حوض ها و اماکن تهران قدیم این بود که آب لبالب آن می ایستاد و از آن بیرون نمی ریخت. همه می توانستند لب پاشویه حوض به راحتی از این آب استفاده کنند. اما در بازسازی بسیاری از بناهای تاریخی دیده ام که اصول مهندسی این حوض ها را نیز حفظ نکرده اند، آنها را از تراز خارج می کنند و آب از لبه آنها به اطراف حوض سرازیر می شود.»
از کنار باغچه هایی که جابه جا درختان بالا بلند کاج را در خود جا داده می گذریم و قدم به شبستان اصلی مسجد می گذاریم. همه چیز در قرینه ای بی پایان جریان دارد. ستون ها پشت هم ردیف شده اند و سقف آن قدر زیبا به هنرهای ظریف آمیخته شده که زبان از بیان شکوه و ذوق و سلیقه به کاررفته در آن الکن می ماند. نصرالله حدادی با اشاره به شمسه ها و ستون ها و طاقی ها و قرینه کاری های دقیق به کار رفته شده در این بنا می گوید: «میرزاحسین خان سپهسالار بانی ساخت این مسجد در زمان ناصرالدین شاه می شود. او زبده ترین معماران وقت را به کار می گیرد و آنها با عشق تمام همه هنرهای ایرانی و اسلامی را در ساخت این مسجد بزرگ به کار می گیرند تا یکی از شاهکارهای معماری معاصر به وجود بیاید. این بنا بی نظیر است ومانند آن نیز دیگر به وجود نخواهد آمد. معماران آن زمان بدون در دست داشتن امکانات امروزی در امر ساخت وساز، طراحی و مهندسی این بنا را به اندازه ای دقیق انجام داده اند که تحیر آدمی از دیدن آن برانگیخته می شود.»
در معماری مسجد سپهسالار ۴۴ ستون به کار گرفته شده است. حدادی می گوید حکایت این ۴۴ ستون شیرین و شنیدنی است: «میرزا حسین خان سپهسالار عدد ۴۰ را مانند همه ایرانیان متدین، مقدس می شمارد و می گوید: «۴ ستون اضافه این بنا را برای باقیات الصالحات خود برافراشته می کنم.»
طلبه های جوان در مسجد در حال رفت و آمد هستند. بیشتر آنها در حجره هایی که حیاط فراخ مسجد را قاب گرفته اند خانه دارند. مدرسه دارای چند حیاط و ساختمان مجزاست که هر یک از آنها کاربری جداگانه ای دارد. درجایی نزدیک آبریزگاه مسجد یکی از شاهکارهای معماری این مرز و بوم ساکت و آرام به تماشای رفت و آمد طلبه های جوان نشسته است.
نصرالله حدادی درباره هفت کاسه معلقی که در معماری سقف این بخش از بنای مسجد به کار رفته می گوید: «استاد جعفر خان کاشی یکی از بهترین معماران زمان خود بود. اما چون او را از کاشان به تهران خواندند کسی او را تحویل نمی گرفت و او را مورد استهزا قرار می دادند. از او خواسته می شود معماری بخشی از مسجد که نزدیک به آبریزگاه است را به عهده بگیرد. او از موضوع آگاه می شود و به میرزا حسین خان می گوید در این مکان چیزی می سازم که نمونه آن را هیچ کس دیگر نتواند بسازد و در سقف اینجا هفت کاسه معلق درست می کند و در آن شمسه های مختلف را با هنرهای اصیل ایرانی می آمیزد و به نمایش می گذارد. این بنا در جهان بی نظیر است و با مسجد جامع عباسی اصفهان برابری می کند.»
فتوگرافی تهامی هنوز به همان سبک و سیاق قدیمی با ویترین هایی که از عکس های دهه ۲۰ و ۳۰ و حوادث سیاسی سال های مشروطه پر شده اند در مسیرمان قرار دارد. نصرالله حدادی و داریوش تهامی از دوستان قدیمی یکدیگر هستند و وجه مشترک شان عشقی است که به تهران قدیم و فرهنگ آن دارند. هر دو عمرشان را وقف خدمت به تاریخ این پهنه کرده اند و دوستی شان از این سرچشمه آب می خورد.
تهامی می گوید: «خیلی ها به من می گویند تو با عکس های مردگان زندگی می کنی و یک عمر وقت خود را تلف کرده ای، اما آنها نمی دانند که تاریخ و هر آنچه به آن مربوط است زنده ترین زنده هاست. ما می توانیم از این حوادث و از همه این عکس ها و شخصیت ها درس بگیریم و اینها همه نشان از زنده بودن دارد.» آلبوم دار تهران قدیمی می گوید پدرش یکی از نخستین عکاسان تهران بوده و در کنار عکاسان بزرگی مانند آنتوان سوروگین شاگردی کرده است و او حالا بعد از سال ها همچنان حرفه و عشق پدرش رادنبال می کند.
باغ موزه ای که از انزوا در آمد
عمارت نگارستان در ضلع شمالی میدان بهارستان قرار گرفته و با شماره ۲۰ ۸۲ در زمره آثار ملی به ثبت رسیده است. این را در تابلویی که کنار ورودی باغ و عمارت سرای فردوسی قرار گرفته است می خوانیم. در این تابلو نام بزرگ مردانی آورده شده که روزگاری در این عمارت زندگی می کرده اند و به تناسب کاربری های مختلفی که این مکان به خود دیده در آن مشغول خدمت بوده اند. نام پروین اعتصامی شاعره معاصر نیز در کنار این رادمردان عرصه ادب و هنر دیده می شود.
استاد نصرالله حدادی می گوید: «پروین اعتصامی شاعره ای یگانه بود. او بحق فرزند خلفی برای پدرش اعتصام الملک که ریاست کتابخانه مجلس را در دوره پهلوی اول به عهده داشت به حساب می آمد. علاقه به شعر را همین پدر در او به وجود آورد و او با سعی و تلاش و مطالعه و پشتکاری که داشت در راه خود به زبان شعری منحصربه فردی رسید و نام خود را در فهرست بزرگان ادب این سرزمین به یادگار گذاشت. او کتابدار کتابخانه این عمارت در سال های نخستین این سده بود و تمام روز خود را در کتابخانه این مرکز سپری می کرد. بیماری در سن جوانی به سراغ او آمد و درنهایت جان او را گرفت اما نام نیک و ماندگار او تا روزگار باقی است و بر تارک تاریخ ادبیات معاصر ما می درخشد.»
به یمن فعالیت کافه تهران قدیم محوطه این عمارت قدیمی که در زمان فتحعلیشاه قاجار ساخته شده از انزوا بیرون آمده است. عده زیادی در خنکا و سایه سار درختان باغ نشسته اند و از دیدن نیلوفرهای آبی و ماهی های سرخ حوض وسط عمارت لذت می برند. از کنار محوطه سرای فردوسی به موزه مکتب کمال الملک راه می کشیم.
در زمان مظفرالدین شاه مدرسه صنایع مستظرفه به سرپرستی محمد غفاری معروف به کمال الملک در این محل تأسیس می شود. نقشه ساختمان آن را نیکلای مارکوف معروف روسی می کشد و در سال ۱۳۱۱ این عمارت به دانشسرای عالی معلمان تغییر کاربری می دهد. در عمارت موزه کمال الملک همه دیوارها، جابه جا مزین به نقاشی های طبیعت سازی و پرتره های رنگ روغن شاگردان استاد محمد غفاری شده است. اتاقی از این موزه به نمایش عکس های شاعر عالیقدر معاصر استاد ملک الشعرای بهار اختصاص دارد.
از کنار صنف سماورفروشان میدان بهارستان می گذریم و به خیابان دانشسرا می رویم. حدادی می گوید: «مجموعه ای از بی نظیرترین آثار هنری معاصر در موزه ای گرد هم آمده که خیلی ها اصلا از وجود آن مطلع نیستند و به این دلیل که این موزه در محوطه وزارت ارشاد اسلامی قرار گرفته و از چشم ها مستور مانده است.»
از محوطه ورودی وزارت ارشاد کمی دور می شویم و ساختمان قدیمی که روزگاری در بخش جنوبی باغ نگارستان بوده است پیش رویمان قرار می گیرد. این موزه به نام هنرهای ملی زیر نظر سازمان میراث فرهنگی و گردشگری فعالیت می کند و اشیای داخل آن روزگاری از دارایی های مدرسه صنایع مستظرفه بوده است. استاد حدادی با اشاره به تابلوهای نقاشی، تخته های فرش های بی نظیر دستباف، میز و صندلی های خاتم کاری شده، اشیای منبت کاری شده و تندیس های متعدد موزه می گوید: «این آثار حاصل زحمت و خون دل خوردن استادانی است که مانند آنها را دیگر نمی توانیم داشته باشیم. اصل آثار نقاشانی مانند استاد حسین بهزاد در این موزه نگهداری می شود. استاد امامی که صاحب هنر سوخت بود آثار زیادی در این موزه دارد که هر یک از آنها حاصل تلاش ماه ها و سال های عمر گرانقدر او بوده است.»
دیوارهای موزه زمینه آبی رنگ دارند و گچبری های برجسته روی آن با پیچ و تاب گل های اسلیمی صحنه وصف نشدنی را پیش روی چشم بینندگان موزه قرار می دهد. خانم دارایی مسئول موزه یکی از کسانی است که در راه نگهداری از این اشیای گرانقدر خون دل خورده است. او می گوید این موزه تنها ۷۵۰ مترمربع مساحت دارد اما ارزش معنوی آثار باقی مانده در آن به اندازه خود تاریخ ماست: «متأسفانه این موزه به دلیل قرار گرفتن در محوطه وزارت ارشاد از نظرها دور مانده و تعداد بازدیدکنندگان آن ناچیز است و این در حالی است که بلیت اینجا تنها ۲ هزار تومان بها دارد. با اینکه موزه هنرهای ملی مساحت زیادی ندارد اما بازدیدکنندگان در این مکان با آثاری روبه رو می شوند که نمونه آن را در اماکن دیگر نمی توانند ببینند. ما با تلاش زیاد سعی می کنیم نگهدارنده این میراث هنری و فرهنگی باشیم و آن را به نسل های جوان تر خود معرفی کنیم.»
-----------------------------------------------------------------------------------------------
منتشرشده در همشهری محله منطقه ۱۲ در تاریخ ۱۳۹۴/۰۷/۱۱
