۱۷۰سال از عمر بنا مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین تهرانی در بازار کفاش های تهران بزرگ می گذرد. مسجدی که در میان کاسبان بازار به مسجد ترک ها شهرت یافته است. این مسجد طبق وصیت میرزا تقی خان امیرکبیر از ثلث اموال او ساخته شد و از بناهای به جای مانده از دوره قاجار است.
همشهری آنلاین - سروش جنابی: شیخ عبدالحسین تهرانی ملقب به شیخ العراقین از شیوخ بنام و مؤتمن تهران، ساخت این مسجد را به عهده داشت. تنها کتیبه مسجد و مدرسه، لوح سنگی وقف نامه واقع در سردر ضلع شرقی بناست که در سال ۱۲۶۵ به خط نستعلیق روی سنگ حجاری شده است. کاتب لوح سنگی محمد ابراهیم تهرانی مشهور به «میرزا عمو» است.
قصه های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
نصرالله ، تهران شناس، درباره معمار و ویژگی های معماری این مسجد می گوید: «معماری ساختاری مسجد و مدرسه برعهده «حاج ابوالحسن معمار باشی» بود. در کنار نام خطاط، سازنده کتیبه استاد ابوالرسول حجار» ذکر شده است.»
مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین، در حال حاضر ۲بنای جداگانه و از طریق دو ورودی مجزا قابل دسترسی است. ساختمان مسجد شامل، هشتی، صحن مستطیل، شکل شبستان جنوبی شبستان شرقی است و ساختمان مدرسه شامل شبستان، یازده حجره طلبه نشین، حجره، کلاس درس و ... است. مسجد در شرق مدرسه قرار دارد و ورودی آن شامل فضایی طاقی شکل است که دو طرف آن خسته گیرهایی تعبیه شده و در میان خسته گیرها در منبت چوبی جای گرفته که به گفت خادم مسجد در سال ۱۳۸۰ به جای در قدیمی مسجد آن را نصب می کنند.
حدادی می افزاید: «سقف ورودی، مقرنس گچی آویزدار است که در بخش فوقانی با مختصری رسمی بندی ظریف به نیم شمسهای هشت ترک ختم می شود. پوشش مقرنس ها و شمسه، رنگ روغن کرم است. در زیر مقرنس ها کاشی کاری با حمیل آبی فیروزه ای و زمینه قهوه ای سوخته به چشم می خورد که روی آن به خط نسخ توصیحات لازم درباره قدمت و سازنده مسجد نوشته شده است.
طاق ورودی نوک تیز و حاشیه فوقانی آن شامل طرح های اسلیمی و ترنج روی کاشی و معرق لاجوردی است که در اطراف آن «یا رحمن» و «یا رحیم» به خط ثلث نوشته شده است. پس از ورودی مسجد و در منبت هشتی مسجد جای گرفته است که در جنوب آن دری مشبک و فلزی به صحن مسجد باز می شود. صحن مسجد به طور تقریبی مربع، شکل و حوض کوچک مستطیل شکلی با در ضلع جنوبی، ایوان مرتفعی با دو مناره روی بام خودنمایی می کند. درهای شبستان جنوبی در این ایوان جای گرفته است.»
در ضلع شرقی و غربی صحن طاق هایی چهار طاقی در هر ضلع قرار گرفته که پشت بغل آنها مزین به کاشی معرق هندسی و ترکیب رنگ هر یک متفاوت از دیگری است. در شرق، این طاق ها با همان عمق به درهای شبستان شرقی می رسند و صورت رواق این شبستان را به خود گرفتند. شمسه سقف هجده ترک است و بخش میانی آن خالی و در چهار طرف داخل مسدود می شود. همه طاق ها، رسمی بندی و کاربندی با دو سایز ترنج بند ساده به کار رفته است. سقف صحن به وسیله تیرهای فلزی به صورت هرمی مسقف مشبک و کف پوش صحن، ازاره دیوارها و طاق ها سنگ شده است.»
ایوان جنوبی مسجد مزین به کاشی معرق هندسی در میان آجرنمای ساده است و در بالای آن روی نواری از کاشی خشتی آیاتی از قرآن به خط ثلث نقش بسته است. روی بام این ایوان دو مناره به نسبت کوتاه هشت ضلعی با تزئین معقلی و معرق اسلامی دیده می شود. تاج، مناره فلزی و هشت ضلعی است. این مسجد دو شبستان برای فصول مختلف سال دارد که به شبستان تابستانه و زمستانه معروف است. شبستان مسجد زیبا و دیدنی است. در بالای دیواره های شبستان تابستانه قبل از شروع، پاباریک ها، نواری از کاشی خشتی آن به خط ثلت سوره های مبارکه «قدر» و «جمعه» و «انبیاء و است که روی احادیثی پیرامون احداث مسجد نوشته شده است. فرش های این شبستان توسط آذربایجانی ها تعویض شده و هم اکنون فرش هایی که دارای ارزش تاریخی و هنری خاصی است.
شبستان دیگر مسجد شبستان شرقی است که به گرم خانه یا شبستان زمستانی نیز شهرت دارد. پوشش شبستان به کمک فیل پاهای هشت ضلعی طاق و گنبد صورت گرفته این بخش شامل سالن وسیعی با شانزده ستون است که هر چهار ستون، یک طاق می سازد و در نهایت یک گنبد ایجاد می کنند. سقف شبستان چهار طاقی است که مختصری رسمی بندی درشت در چهار گوشه گنبد به چشم می خورد. ازاره ستون ها و دیواره ها سنگ شفاف و بقیه نما تا سقف و همچنین سقف گچ و رنگ است این شبستان مستطیل شکل و شمالی جنوبی و از شبستان جنوبی وسیع تر است. در ضلع غربی شبستان چند در و پنجره چوبی وجود دارد که به رواق باز می شوند. سومین چهار طاقی میانی از محراب به سمت شمال گنبد خانه است که تنها وجه تمایز آن با سایر طاق گنبدهای شبستان عمق بیشتر آن است.
محراب شبستان دیگر نیم هشت است پاباریک هایی که از حمیل های اضلاع شروع می شوند و رسمی بندی ظریف در سقف به نیم شمس های هفت ترک منتهی می شود که در میان، شمسه طرح های ختایی و اسلیمی زیبایی چشم بیننده را می نوازد. تمامی کاشی های محراب معرق و حمیل میان اضلاع و ترنج بندی ها برجسته فیروزه ای رنگ است ترنج بندی ها در اندازه های متفاوت و نقوش زیبایی داخل و آنها ترسیم شده است.
پیرامون محراب در میان دو ردیف آجر، روی کاشی خشتی آیه ۱۴۳ سوره مبارکه «بقره» به خط ثلث نوشته شده است و تاریخ ربیع الثانی سنه ۱۲۸۵ ه . ق در پایان آن رقم خورده است. در مورد چگونگی احداث محراب این، شبستان مواردی را حکایت می کنند که نقل آنها در اینجا بی مناسبت نیست. محراب های مسجد ساده و مستطیل شکل اند و هر دو حدود بیست سانتی متر از سطح شبستان پایینتر قرار گرفتند. همچنین محراب های شبستان نیم هشت و در فرورفتگی طاق نما ایجاد شدند و بالای آجری هستند و کتیبه ای در آنها وجود ندارد. محرابها از نوع رومی همراه با تزئین آجری است.
در روایت ها آمده است در زمان احداث محراب مسجد، معماران از لحاظ فضای ساخت محراب دچار نقیصه ای می شوند و از علی قلی میرزا، اعتضادالسلطنه، پسر فتحعلی شاه، که در پشت مسجد خانه داشته است کمک میخواهند اعتضادالسلطنه موافقت می کند و قسمتی از منزل خود را که از قراری میخانه بوده در اختیار مسجد می گذارد. میخانه خراب و محراب ساخته شده است.
