رسوخ فناوری در صنایع بزرگ و حل مشکلات آن‌ها توسط نخبگان، یکی از مهمترین نیازهای امروز ما و جزو ملزومات اصلی پیشرفت کشور است؛ در گفتگو با معاون علمی رئیس جمهور به بررسی برنامه دولت برای تحقق این موضوع پرداختیم. ...
گروه علم و پیشرفت خبرگزاری فارس- «نکته ای که گفتید جنابعالی دنبال خواهید کرد، بسیار مهم است و کاری است که از عهده معاون رئیس جمهور بر می آید»؛ این جمله ای بود که رهبر انقلاب مهر 1401 در دیدار نخبگان خطاب به دهقانی فیروزآبادی گفتند. دهقانی در این دیدار، از عزم جدی معاونت علمی و بنیاد ملی نخبگان برای مدیریت تحقق اقتصاد دانش بنیان بر مبنای نظام ملی نوآوری «در همه ارکان و فرایندهای کشور» خبر داده بود و گفته بود قانون جهش تولید دانش بنیان ظرفیت های زیادی را تولید کرده است که «معاون علمی باید بتواند به عنوان نماینده رئیس جمهور در جایگاه هماهنگ کننده، حمایت کننده، نظارت راهبردی و پیگیری و ارزیابی عملکرد همه دستگاه های کشور برای اجرا نظام ملی نوآوری بر مبنای این قانون قرار گیرد.»
رویکردی که دهقانی از آن سخن گفت، یکی از حیاتی ترین نیازهای کشور است که حل مشکلات مختلف مخصوصا چالش های اقتصادی به آن بستگی دارد و در طول چند دهه گذشته، رهبرانقلاب مرحله به مرحله تحقق آن را گفتمان سازی و پیگیری کرده اند. کاری که البته سخت و پر از مانع است و به یک عزم ملی نیاز دارد.
در یک سال و نیم گذشته، در معاونت علمی برنامه های مختلفی برای تحقق این موضوع اجرا شد و حالا در بهمن 1402 در خبرگزاری فارس میزبان معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری بودیم تا درباره ابعاد مختلف مسیری که معاونت طی کرده، اهدافی که تحقق پیدا کرده و آینده ای که در پیش روست، گفت وگو کنیم.
قدم به قدم تا صنعت دانش بنیان
فارس: ضمن سپاس از حضور شما در خبرگزاری فارس، با توجه به این که در حال حاضر شاهد فعالیت نسل چهارم معاونت علمی و فناوری و با تغییرات ساختاری با محوریت تحقق اقتصاد دانش بنیان هستیم، انتظار می رود دانش بنیانی از سطح اکوسیستم شرکت های کوچک به سمت صنایع و اقتصاد کشور حرکت کند. مسیر این حرکت نیز با قانون جهش تولید دانش بنیان انجام شده است. هم اکنون، این قانون تا چه مرحله ای توانسته است با موفقیت اجرا برسد و چقدر توانسته است موانعی که به واسطه اقتصاد نفتی و ساختارهای بروکراتیک پیش روی توسعه فناوری بوده است را رفع کند؟
دهقانی: قانون جهش تولید دانش بنیان، بلافاصله بعد از ابلاغ در خرداد سال 1401، به شکل بسیار محکم و قوی اجرا شروع شد. بنده معتقدم این قانون نتیجه حداقل 20 سال تجربه در کشور است و با اینکه ممکن است در برخی موارد اصلاحات جزئی نیاز داشته باشد، قانونی بسیار ویژه و راهبردی است. مهم ترین وظیفه معاونت علمی در حال حاضر، پیگیری اجرای این قانون است و از طرفی اگر این قانون خوب اجرا شود، در یک افق ده ساله می توانیم شاهد تحقق بخش خوبی از اقتصاد دانش بنیان باشیم.
قانون جهش تولید دانش بنیان بندهای مختلفی با موضوع سرمایه گذاری گرفته تا جلوگیری از رقابت بخش دولتی با بخش خصوصی دارد
قانون جهش تولید دانش بنیان چند رکن اصلی دارد، یکی از ارکان آن «شورای راهبری محصولات و فناوری های دانش بنیان» است که سومین جلسه آن تقریبا در 2 هفته گذشته با حضور رئیس جمهور تشکیل شد. در هر دو هفته بین جلسات شورا نیز، جلسات کارگروه ویژه این شورا به صورت کاملا منظم برگزار می شود و در انتهای این جلسات نیز تصمیم اجرایی دقیق گرفته می شود. مطابق با این قانون، مجموعه های دولتی و شرکت های توسعه ای می توانند اجازه سرمایه گذاری بگیرند که چندین مورد از آن در کارگروه و شورا به تصویب رسیده است. تغییر ساختار ارزیابی شرکت های دانش بنیان، قوانین حمایتی از شرکت های نوپا و نوآور و فناور نیز در همین شورا تصویب شد و در حال اجراست.
صدور بیش از 3 همت اعتبار مالیاتی برای توسعه اقتصاد دانش بنیان
دهقانی: یکی از مهم ترین ابزارهایی که قانون جهش تولید دانش بنیان در اختیار ما قرار می دهد، موضوع «اعتبار مالیاتی» است. در جلسه سوم شورا، 2500 میلیارد تومان اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه و 1600 میلیارد تومان اعتبار سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه به تصویب رسید و در حال اجراست. موضوع دیگر، جلوگیری از رقابت بخش دولتی با بخش خصوصی است که شورا و کارگروه چندین اقدام موفق در این زمینه داشته و رأی به عدم رقابت بخش دولتی داده است. بنده به روند اجرای قانون جهش تولید دانش بنیان از 20، نمره 18 می دهم.
اگرچه در مدت یک سال گذشته، برخی دانسته یا ندانسته سعی کردند بخش هایی از قانون را تعدیل کنند، اما با فرمایش صریح رهبر انقلاب که از مجلس بابت این قانون تقدیر کردند و آن را جزء سه قانون راهبردی مجلس خطاب کردند و همین طور حمایت ویژه بعضی از دستگاه ها از جمله وزارت اقتصاد، این قانون هم اکنون با صراحت و با سلامت کامل اجرا می شود. امید دارم که اگر بتوانیم همین سرعت را حفظ کنیم و در سال آینده نیز با قدرت بیشتری ادامه دهیم، اتفاقات خیلی خوبی رخ خواهد داد. پیش بینی من این است که سال آینده یک موج بسیار قوی تری را خواهیم داشت.
دهقانی: هر قانونی که تازه به تصویب می رسد، یک سری اختیارات و ابزارها را در اختیار می گذارد که این ابزارها آزموده نشده اند. خیلی از کسانی که می توانند در قانون ذی نفع باشند، به سمت استفاده از ابزارهای نمی روند، به این دلیل که مطمئن نیستند که آیا واقعا این قانون با صراحتی که گفته شده اجرا خواهد شد یا این ابزارها کار خواهد کرد یا خیر. در سال اولی که از تصویب این قانون گذشت، تمام تلاشمان این بود که مجموعه هایی که خطرپذیدی بالاتری دارند را دعوت بکنیم و از آن ها بخواهیم که مخاطب آن قرار گیرند. پایان امسال نیز مشخص می شود که قانون چقدر عملکرد داشته و چقدر تعهدات آن اجرا شده است و پیش بینی می کنیم که سال آینده موج بسیار قوی تری را از اجرای این قانون خواهیم داشت.
در همین دو ماه گذشته ما مجموعه های بزرگ صنعتی را داشتیم که بیش از 860 میلیارد تومان قرارداد تحقیق و توسعه با 26 شرکت دانش بنیان بستند که از این 860 میلیارد تومان، مبلغ 400 میلیارد تومان را از منابع قانون جهش تولید دانش بنیان استفاده کرده بود. لذا ان شاءالله سال آینده قطعا سال پربارتری برای اجرای قانون خواهد بود.
مسائل بزرگ و شرکت های فناور بزرگ
فارس: ما در گفت وگو با مجموعه های دانش بنیان و همین طور اندیشکده های فعال در حوزه علم و فناوری به یک چالش کلیدی برخوردیم آن این است که نیازهایی که صنایع در حوزه فناوری دارند، عمدتا نیازهای بزرگ و عمده است، در حالی که زیست بوم دانش بنیان کشور غالبا متشکل از شرکت هایی در سطح متوسط و کوچک هستند و شاید کل نیاز صنعت را نتوانند محقق کنند. به همین دلیل، نیاز باید به پروژه های کوچک تر تقسیم و بعد از حل، دوباره تجمیع شود. در این زمینه نیاز به یک واسط و تسهیل گر حس می شود. آیا معاونت علمی و فناوری برای پاسخ گویی به این چالش برنامه ای دارد؟
دهقانی: به نکته بسیار دقیقی اشاره کردید. صنعت ما، مخصوصا صنعت قدیمی تر ما عادت کرده است که پروژه ها را به صورت تمام و کمال دریافت کند یا به دنبال تأمین کننده ای است که خودش تمام خدمات را ارائه دهد. این امر هم طبیعی است؛ به عنوان مثال، فرض کنید یک مجموعه فولادی که یک ابرپروژه دارد، مایل نیست که آن را تقسیم کند و مثلا به ده مجموعه ارائه دهد، چراکه اگر یکی از آن مجموعه ها نتواند کارش را درست انجام دهد، کل پروزه زمین می خورد.
در دنیا برای پروژه های بزرگ فناورانه، شرکت های بزرگی وجود دارند که این کارهای بزرگ را به کارهای خردتر و تقسیم می کنند و سپس به شرکت های فناوری می سپارند. شرکت های فناوری نیز با دانشگاه ها و مؤسسات تحقیقاتی ارتباط دارند و به عبارت دقیق تر، شبکه ای از شرکت های بزرگ و توانمند، شرکت های فناورانه متوسط و کوچک و دست آخر دانشگاه ها و پژوهشگاه ها وجود دارد. این زنجیره باید به صورت کامل وجود داشته باشد. ما در کشور دانشگاه ها و مجموعه های تحقیقاتی خیلی خوبی داریم، شرکت های فناوری هم به لطف حمایت های مقام معظم رهبری و زحمت مدیران رشد خوبی داشته اند و هم اکنون به حدود 10 هزار عدد رسیده اند، اما بالغ بر هفتاد درصد آن ها، شرکت های نوپا هستند؛ یعنی شرکت هایی که زیر پنج میلیارد تومان گردش مالی یا زیر ده نفر نیروی تخصیصی دارند. از آن طرف صنایع بزرگ و مسائل بزرگی هم داریم ولی در این بین، جای شرکت های بزرگ خالی است. ما در اصطلاح به این شرکت ها «بیگ تک» یا «ابرشرکت فناوری» می گوییم که در حوزه اقتصاد دیجیتال معادل با «یونیکورن» است.
تشکیل 20 کنسرسیوم برای حل مسائل مهم
تا الان نزدیک به 20 عدد از این کنسرسیوم ها تشکیل شدند و 7 عدد از آن ها نیز در حال فعالیت هستند.
دهقانی: دو رویکرد متفاوت وجود دارد که یکی از آن ها این است که تلاش کنیم شرکت های کوچک جمع و تبدیل به یک هویت یکپارچه شود. این مسیر، مسیری دشوار است، زیرا فرهنگ ما عموما فردمحور بوده و هر کسی دوست دارد شرکت و مجموعه خودش را داشته باشد و کار بزرگ مشترک را به خوبی تجربه نکرده ایم. رویکردی ما طراحی کردیم این است که معاونت علمی و فناوری با ستادهای توسعه اقتصاد دانش بنیان و برنامه های ملی خود به عنوان واسطه قرار گیرد و سعی کند با محوریت یک یا دو شرکت بزرگ دانش بنیان «کنسرسیوم» یا «شرکتگان» بسازد. به عنوان مثال، پروژه سامانه و ابزار حفاری افقی یا جهت دار RSS ، پروژه طراحی و تولید دانتراک، پروژه کلان زباله سوزی و مدیریت پسماند و پروژه های بزرگ از این دست تعریف می شوند و ما شرکت ها را در یک هویتی به اسم کنسرسیوم گرد هم می آوریم.
کارآیی های مختلف ابرشرکت ها
دهقانی: معتقدم که جریان اجتماعی یک جریان نرم و روان است و نمی شود یک دفعه ای تصمیم گرفت و اجرا کرد. 20 سال زمان در کشور سپری شد تا کلمه دانش بنیان بر سر زبان ها بیفتد. این نتیجه 20 سال زحمت و سیاست کلان و قاطع رهبر انقلاب است که پشت این کار بوده است؛ بنابراین اگه بخواییم بریم سراغ ایجاد ابرشرکت ها و مجموعه های بزرگ که هم افتخار ملی و هم لوکوموتیوهای کشنده اقتصاد دانش بنیان باشند، نیاز داریم زمان بگذاریم. تشکیل کنسرسیوم ها را به عنوان شروع یک جریان می دانیم و متقدیم زمانی که ده ها نمونه پروژه کلان موفق در دل این کنسرسیوم ها انجام شود، علاقه مندی و مشارکت نیز بیشتر می شود. البته مأمویت ابرشرکت ها و شرکت های بزرگ فناوری تنها حل مسئله های بزرگ نیست و کارآیی های دیگری هم دارند، از جمله اینکه در اقتصاد مقاومتی خیلی خوب خواهند درخشید. در مسائل مختلفی مثل تغییر قیمت ارز، تحریم و مانند این ها شرکت کوچک توان مقاومت ندارد، ولی وقتی شرکت بزرگ می شود، در برابر اتفاقات محیطی مقاوم تر است.
دهقانی: مسئله دیگری که وجود دارد این است که شرکت های بزرگ افتخار ملی هم دارند. وقتی اسم کره جنوبی، ژاپن یا آلمان را می شنویم، اسم چند شرکت فناوری یا خودروسازی بزرگ به ذهنمان می رسد. تعداد این شرکت ها مجموعا بیشتر از 20 شرکت نیست. افتخار ملی ما در حوزه دولتی خوب است؛ مثلا از ماهواره ایرانی یا محصولات شاخص ایرانی صحبت می کنیم، ولی چند شرکت خصوصی بزرگ در حوزه فناوری داریم که افتخار ملی ما هم محسوب شوند؟ بنابراین یک کارکرد دیگر ابرشرکت، کارکرد هویت ملی و امیدوار کردن نسل آینده است. این برنامه در معاونت توسعه اقتصاد دانش بنیان در معاونت علمی و فناوری به صورت جدی پیگیری می شود.
اقتصاد دیجیتال سلامت، پرچالش اما دارای راه حل
فارس: ما در حوزه اقتصاد دیجیتال یک دوره خوبی را گذراندیم و شرکت ها و زیست بوم خوبی شکل گرفته است؛ اما بخشی از حوزه های جدیدتر با موانعی مواجه هستند که ریشه تعارض منافع یا ریشه دولتی دارند. به عنوان مصداق، بخص اقتصاد دیجیتال سلامت این روزها در حال تجربه فضای پرچالشی است و ما شاهد این هستیم که برخی مجموعه ها به دنبال مانع تراشی پیش روی آن و حتی تعطیلی آن هستند. موضع معاونت علمی در این باره چیست و چه اقداماتی برای حل این چالش ها در دست اجرا دارید؟
دهقانی: اقتصاد دیجیتال به لطف توسعه شبکه اینترنت جریانی بود که هم زمان یا با یک تأخیر نسبت به موج جهانی اقتصاد دیجیتال وارد ایران شد و توفیقات این حوزه در کشور ما بیشتر در حوزه های خدمات اجتماعی مانند خرده فروشی های آنلاین، تاکسی های اینترنتی و غیره بود. اقتصاد دیجیتال یک حوزه بسیار کلان است و بحث های متعددی را در زیرمجموعه خود دارد.
هرچه یک موج جلوتر حرکت کند، موانع بیشتری نیز سر راه خود خواهد داشت، فناوری سازوکارها، ساختارها و بناهایی که ساخته شده را تخریب و بناها و سازوکارهای جدیدی ایجاد می کند. این ویژگی ذاتی فناوری است و طبیعتا باعث ظهور برخی تعارض منافع هم می شود. تعارض توسعه اقتصاد دیجیتال با یک بخش هایی مخصوصا در دولت کاملا طبیعی است و البته نباید از این غافل شد که نگاه یک جانبه به هر کدام از این موضوعات هم خطاست. توسعه فناوری، به صورت بی قید و شرط کاملا خطاست، به خاطر این که همه مسائل اقتصادی نیست.
برای خیلی از مسائل حکمرانی، سلامت، امنیت و مسائل اجتماعی در همه دنیا قاعده و قانون وجود دارد. حتی شرکت های بزرگ فناوری در آمریکا مدام در حال رفت و برگشت به دادگاه ها کشمکش با حاکمیت هستند. یا مثلا در خصوص سرویس حمل ونقل اینترنتی مشابهی که ما در کشور داریم، این طور نیست که بازار را بدون قید و شرط در اختیار داشته باشد و یک حد و حدودی وجود دارد که در طی آن، جامعه به صورت هم زمان رشد کند. اگر اجازه دهیم که فناوری بدون توجه به مسائلی که هر کشور دارد تاخت وتاز کند، قطعا شکاف های اقتصادی عمیق ایجاد خواهد کرد. یکی از تأثیرات ذاتی فناوری، ایجاد شکاف اقتصادی و اجتماعی است؛ لذا دولت ها سعی می کنند با راه حل هایی مثل «نوآوری های اجتماعی» یا «نوآوری های فراگیر»، این شکاف ها را مدیریت کنند.
چالش های اقتصاد دیجیتال سلامت، با همکاری اندیشکده ها می تواند با سرعت بیشتری حل شود
در موضوع سلامت، امروز در کشور بسیاری از اصناف، داروخانه ها و غیره در حال فعالیت هستند و اگر به صورت یک دفعه ای بخواهیم تمام این فعالیت ها را بدون قاعده در اختیار یک موج فناوری بگذاریم، به بسیاری از مسائل منجر خواهد شد. از آن طرف اگر اجازه داده نشود که فناوری توسعه پیدا کند، مردم متضرر خواهند شد. این مشکل با همکاری اندیشکده ها می تواند با سرعت بیشتری حل شود. ما در کشور اندیشکده های خیلی خوبی داریم که بچه های جوان، خوش فکر و عمیق با روش های نوین و به روز در آن ها مشغول به متالعات اجتماعی هستند. از نگاه معاونت علمی ما وظیفه خودمان را توسعه می دانیم و در تمام کمیسیون های مرتبط با دولت، پشتیبان و حمایت کننده توسعه جریان اقتصاد دیجیتال در کشور بوده ایم.
معاونت علمی معتقد است اگر با روش صحیح و هوشمندانه اجازه دهیم اقتصاد دیجیتال که زیرساخت و زیربنای موج بعدی، یعنی که هوش مصنوعی است، توسعه یابد، حکمرانی، رفاه زندگی مردم و حتی وضعیت اشتغال هم خواهد شد.
به عنوان حرف آخرم، بنده شخصا قبل از این که دغدغه رفاه داشته باشم، اگرچه رفاه اولوبت بسیار بلایی دارد، دغدغه حکمرانی خوب دارم. اقتصاد دیجیتال از آنجایی که به ما کمک می کند که بتوانیم داده های بزرگ خوبی بتونیم از رفتار، مصرف و نیاز مردم پیدا کنیم که بر مبنای آن تصمیمات حکمرانی بگیریم، بسیار تأثیرگذارتر از پرداختن به مسائل رفاه است؛ لذا دفاع همیشگی ما این است که اقتصاد دیجیتال در دراز مدت ابتدا به حکمرانی کمک خواهد کرد و بعد به رفاه. این چالش ها طبیعی است و مطمئن باشید در چند سال آینده این مسئله هم حل شده است.
فارس: ان شاءالله که همین طور است و در آینده نیز مثل همیشه خبرهای خوبی از زیست بوم اقتصاد دانش بنیان و اقتصاد دیجیتال بشنویم. ممنون از شما بابت حضور در خبرگزاری فارس و پاسخ گویی به سؤالات.
دهقانی: ان شاءالله. من هم از دعوت شما سپاس گزارم.
بازدید دهقانی از تحریریه خبرگزاری فارس
پایان پیام/
